Δημήτρης Ψαθάς, Οι πιτσιρίκοι (Κείμενα Νεοελληνικής Λογοτεχνίας Α' Γυμνασίου)

 

Θεματικά κέντρα: η βαρβαρότητα αλλά και η υπερβολική αυτοπεποίθηση και αφέλεια των Γερμανών σε αντιδιαστολή με την ευρηματικότητα και το αγωνιστικό φρόνημα των ανήλικων αντιστασιακών.

Δημήτρης Ψαθάς

Περίληψη: Ένα βράδυ το Γενάρη του ’42 ένα γερμανικό φορτηγό σταματά στο Ζάππειο. Ο Γερμανός φρουρός περιπολεί στην περιοχή προκειμένου να αποφύγει επιθέσεις μικρών σαλταδόρων. Τότε τον πλησιάζει ένας  πιτσιρίκος , ο οποίος ζητά να ανάψει το τσιγάρο του από το φανάρι του φορτηγού. Ο φρουρός διασκεδάζει με την αφέλεια του μικρού, που τη θεωρεί ενδεικτική της κατωτερότητας των κατακτημένων από τους ναζί λαών. Τελικά συνειδητοποιεί ότι αφελής υπήρξε ο ίδιος, καθώς κατά τη συζήτησή του με το πιτσιρίκι, το φορτηγό υπέστη δολιοφθορά από ομάδα μικρών σαλταδόρων.

Θεματικές Ενότητες:

·         1^η: «Γενάρης του ‘ 42… το αστείο η ζωή του». Ο φοβερός χειμώνας του ‘ 42 και η αντίσταση του ελληνικού λαού.

·         2^η: «…Βραδάκι … που τρέμει ο κόσμος όλος». Ο «ακήρυκτος» πόλεμος των σαλταδόρων κατά των Γερμανών.

·         3^η: «Παίρνει τα μέτρα του… - Αφίτερζεν». Το τέχνασμα του μικρού.

·         4^η: «Κι ο Κύκλωπας…έγιναν άφαντοι». Η διαπίστωση της δολιοφθοράς.

Τα πρόσωπα: Δύο είναι τα κεντρικά πρόσωπα: ο Έλληνας πιτσιρίκος, ένα από τα χιλιάδες ελληνόπουλα που μεγαλώνουν μέσα στην Κατοχή σε συνθήκες πείνας, ένδειας και απόλυτης εξαθλίωσης και ο Γερμανός στρατιώτης,  που φυλάει το φορτηγό με απόλυτη αυτοπεποίθηση για την αποστολή του.

Τα δύο κεντρικά πρόσωπα παρομοιάζονται με δύο μυθικές μορφές, τον Κύκλωπα Πολύφημο και τον Οδυσσέα. Ο Κύκλωπας είναι ένα πλάσμα τεραστίων διαστάσεων, σκληρόκαρδο, βίαιο και άξεστο που όμως αποδεικνύεται αφελές και εύπιστο. Από την άλλη ο Οδυσσέας είναι μικροσκοπικός μπροστά στον Κύκλωπα, ωστόσο τον κατανικά με όπλο την ευφυΐα του, την τόλμη και την επινοητικότητα. Το μυαλό νικά τη σωματική δύναμη. Έτσι και ο πιτσιρίκος εμπαίζει και εξαπατά τον πανίσχυρο Γερμανό, πετυχαίνοντας τον σκοπό του, τη δολιοφθορά του φορτηγού από τους συντρόφους του.

Αφήγηση: τριτοπρόσωπη (εξαίρεση το β’ πρόσωπο: νομίζεις/ δεν περιμένεις…, όπου ο συγγραφέας απευθύνεται στον αναγνώστη για λόγους αμεσότητας), μηδενική εστίαση (γνωρίζει την εξέλιξη των γεγονότων)

Αφηγητής: ετεροδιηγητικός (δεν συμμετέχει στα γεγονότα), παντογνώστης (γνωρίζει τις σκέψεις και τα συναισθήματα των ηρώων του).

Αφηγηματικός χρόνος: ευθύγραμμος, τα γεγονότα ακολουθούν τη χρονολογική σειρά (γραμμική αφήγηση). Εξαίρεση: αναδρομική αφήγηση στο επεισόδιο του ξυλοδαρμού ενός παιδιού από Γερμανό στρατιώτη.

Αφηγηματικοί τρόποι:

ü  Αφήγηση: «Βραδάκι… Κι ο Κύκλωπας απορεί…»

ü  Περιγραφή: «Σκελετωμένοι οι άνθρωποι…»

ü  Διάλογος: «-Τι κάνει;… Για!...»

ü  Σχόλιο του αφηγητή: «»Νομίζεις πως το κρύο…παρά και ν’ αστειεύεται.»

Γλώσσα: απλή με εκφράσεις της καθημερινότητας και γερμανικές λέξεις που αποδίδουν τις συνθήκες της εποχής.

Ύφος: χιουμοριστικό (περιγραφή συμπεριφοράς των παιδιών, διάλογοι με παραφθαρμένα ελληνικά και γερμανικά, ιδιωματικές λέξεις, ανατρεπτική εξέλιξη της ιστορίας), ειρωνικό (στο σχολιασμό των Γερμανών για τους Έλληνες)

Εκφραστικά μέσα:

ü  Μεταφορές: «έχει τα μάτια δεκατέσσερα…»

ü  Παρομοίωση: «σαν αετοί»

ü  Εικόνες: «σκελετωμένοι άνθρωποι»

ü  Προσωποποίηση: «το κρύο, η πείνα…και να υπάρχει»

ü  Αντιθέσεις: «ο φόβος… το αστείο η ζωή του"

      Για τη βιογραφία και την εργογραφία του  Δημήτρη Ψαθά, εδώ: 

     Μικρός Ήρως: 
Στο ομώνυμο άρθρο θα πληροφορηθείτε για το περίφημο εικονογραφημένο περιοδικό και τους ήρωες του, τον Γιώργο Θαλάσση, την Κατερίνα και τον "Σπίθα". Τα τρία ελληνόπουλα, τα οποία διαθέτουν σχεδόν υπερφυσικές ικανότητες,  δρουν κατά τη διάρκεια της Κατοχής με τελικό σκοπό την απελευθέρωση της Ελλάδας από την τριπλή κατοχή (γερμανική, ιταλική, βουλγαρική).

     Ο μικρός ήρωας: 
Το τραγούδι "Ο Μικρός Ήρωας" του Λουκιανού Κηλαϊδόνη αναφέρεται στον κεντρικό ήρωα Γιώργο Θαλάσση του εβδομαδιαίου περιοδικού Μικρός Ήρως. Πρόκειται για τις περιπέτειες τριών ελληνόπουλων, του Γιώργου Θαλάσση, της Κατερίνας και του "Σπίθα"

      Θα σαλτάρω (Ο σαλταδόρος):
Στα πλαίσια του αυτοτελούς αφηγήματος του Δημήτρη Ψαθά "Οι πιτσιρίκοι", ακούμε τον Σαλταδόρο με τη φωνή του ρεμπέτη Μιχάλη Γεννήτσαρη. Το τραγούδι αναφέρεται στη δράση των σαλταδόρων κατά τη διάρκεια της γερμανικής κατοχής, που με κίνδυνο της ζωής τους αποσπούσαν από τους ναζί τρόφιμα και άλλα υλικά.

      Το ξυπόλυτο τάγμα (1953):
"Το ξυπόλυτο τάγμα" (Σκηνοθεσία: Γκρεγκ Τάλας) είναι η αληθινή ιστορία 160 παιδιών, που, όταν εκδιώχτηκαν από τα ορφανοτροφεία της Θεσσαλονίκης από τους ναζί κατά τη διάρκεια της γερμανικής κατοχής, εξελίχτηκαν σε ένα είδος καλόκαρδης συμμορίας, που με τη δράση της όχι μόνο συντηρούσε τα μέλη της αλλά και βοηθούσε την Αντίσταση.
Η μουσική είναι του Μίκη Θεοδωράκη.
Από την ταινία θα παρακολουθήσουμε ένα χαρακτηριστικό απόσπασμα για τη δράση των σαλταδόρων.

"Του γιοφυριού της Άρτας" : Δημιουργική Γραφή

 Στα πλαίσια της Δημιουργικής Γραφής, η Κλεοπάτρα Π. από το Γ5 έδωσε τη δική της -ποιητική- εκδοχή για το τέλος της ιστορίας. Όπως ταιριάζει σε μια παραλογή, κυριαρχεί το εξωλογικό στοιχείο!

"...εγώ να μπω, κι εγώ να βγω, το δαχτυλίδι νά βρω".

"Πιάνει, λοιπόν, η λυγερή και μ' έναν πήδο πέφτει

μέσα στα θέμελα του γιοφυριού, τη βέρα για να έβρει.

Κοιτάζει εδώ, κοιτάζει εκεί, στην πρώτη την καμάρα 

και ξάφνου βλέπει ένα χρυσό, σαν ήλιο την τυφλώνει.

- Να την η βέρα, μάστοροι! Την ήβρα, καλέ μου άντρα,

μ' αυτή που όρκο δώσαμε να είμαστε για πάντα. 

 

Κοιτάει ο πρωτομάστορας, μα η βέρα στο χέρι λείπει.

Μεγάλο τρόμο νιώθουνε οι μαθητάδες όλοι 

και ευθύς αποφασίζουνε τη Λυγερή να βγάλουν.

Τραβάει ο ένας τ' άλυσο, τραβάει την αλυσίδα,

και η Λυγερή εξανάφανεν με τη βέρα του αντρός της.

 

Τότε τ' αηδόνι εφάνηκε και ευθύς αμέσως λέει

-Μπράβο, σ' εσένα μάστορα, μπράβο στη λεβεντιά σου,

όλοι θα σε δοξάζουνε για την παλικαριά σου.

Όμορφο το γεφύρι σου και λεπτοδουλεμένο,

όλοι θα το θαυμάζουνε, στον κόσμο ξακουσμένο!

Μεράκι, αγάπη έβαλες γι' αυτ'ο εδώ το έργο.

Χάρισμα η γυναίκα σου, να χαίρεστε όλοι αντάμα.

 

 

Λαϊκό Παραμύθι, "Το πιο γλυκό ψωμί" (Κείμενα Νεοελληνικής Λογοτεχνίας Α' Γυμνασίου)

 Περίληψη: Κάποτε ζούσε ένας βασιλιάς που ήταν πολύ πλούσιος και ευτυχισμένος. Ωστόσο, κάποια στιγμή παρουσίασε ανορεξία και αρρώστησε βαριά. Οι γιατροί του βασιλείου τού πρότειναν διάφορες θεραπείες, χωρίς όμως αποτέλεσμα, ώσπου ένας γέρος σοφός του πρότεινε να φάει το πιο γλυκό ψωμί του κόσμου. Παρόλο που οι αρτοποιοί σε όλο το βασίλειο του έφερναν τα πιο γλυκά ψωμιά, ο βασιλιάς δεν θεραπευόταν. Έτσι θεώρησε ότι  ο γερο-σοφός τον κορόιδεψε. Ο γέροντας, όμως, του ζήτησε να ακολουθήσει πιστά τις οδηγίες του, γιατί μόνο έτσι θα θεραπευόταν. Ο βασιλιάς δέχτηκε κι έτσι ξεκίνησε η τριήμερη δοκιμασία του. Σ’ αυτές τις τρεις μέρες ο βασιλιάς μαζί με το γέρο σοφό θέρισαν, αλώνισαν, άλεσαν, ζύμωσαν κι έψησαν ψωμί. Την τελευταία μέρα ο βασιλιάς, εξαντλημένος και πεινασμένος, δοκίμασε το ψωμί και βρήκε ότι ήταν το πιο γλυκό ψωμί του κόσμου. Όταν, τελικά,  επέστρεψε στο παλάτι  του θεραπευμένος από την ανορεξία του, άρχισε να εργάζεται σκληρά και να συμμετέχει σε όλες τις υποχρεώσεις.

ΘΕΜΑΤΙΚΕΣ ΕΝΟΤΗΤΕΣ – ΠΛΑΓΙΟΤΙΤΛΟΙ

1^η: «Κάποτε…ο λόγος» - Η ανορεξία του βασιλιά

2^η: «Οπού…θα γιατρευτείς!» - Η συμβουλή του γέροντα σοφού

3^η: «Από την ίδια μέρα… και περίμενε» - Η συνέχιση της ανορεξίας και οι απειλές του βασιλιά προς το γέρο σοφό

4^η: «Άκουσε, βασιλιά μου, …απάντησε κείνος»- Η δοκιμασία του βασιλιά

5^η: «Σε λίγο… κι εμείς έτσι!» -… Η ανάρρωση του βασιλιά

 

Αφηγητής: ετεροδιηγητικός (δεν συμμετέχει στην ιστορία), παντογνώστης (γνωρίζει όλα τα γεγονότα), τριτοπρόσωπη αφήγηση, αλλάζει σε β’ πρόσωπο, όταν απευθύνεται στο κοινό του (Κι ο βασιλιάς, παιδί μου…)

Αφηγηματικός χρόνος: ευθύγραμμος (γραμμικός)

Αφηγηματικοί τρόποι: αφήγηση (Κάποτε ήταν…), διάλογος (-Όλη μέρα.. – Μήπως έχεις …), σχόλιο (Τι να κάμει και ο βασιλιάς…)

Γλώσσα-ύφος: απλή, κατανοητή, με έντονη προφορικότητα, όπως προκύπτει από τους διαλόγους με τη χρήση πολλών απλών εκφράσεων.

 

ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΜΟΣ ΠΡΟΣΩΠΩΝ

Βασιλιάς: αρχικά παρουσιάζεται τεμπέλης, εγωιστής και αδιάφορος για τις υποθέσεις του παλατιού του. Τον απασχολεί η καλοπέρασή του και όταν αρρωσταίνει από ανορεξία απαιτεί την προσοχή όλων. Όταν και η συμβουλή του γερο-σοφού δεν φαίνεται να φέρνει αποτέλεσμα, γίνεται αυταρχικός και απειλητικός. Αποδέχεται, ωστόσο, τη δοκιμασία από την οποία θα βγει πιο ώριμος, υπεύθυνος, εργατικός και ευσυνείδητος.

 

Γερο -σοφός: προθυμοποιείται να βοηθήσει τον βασιλιά με την πείρα που προσφέρει μια ζωή κόπων και προσπάθειας. Παρ ’όλες τις απειλές δεν πτοείται. Αντίθετα, παρουσιάζεται ήπιος και ήρεμος, όπως μόνο ένας σοφός άνθρωπος που ξέρει ότι στο τέλος θα δικαιωθεί. Σταδιακά, με υπομονή και  σκληρή δουλειά και παρ’ όλη την ηλικία του καταφέρνει το σκοπό του, να συνειδητοποιήσει ο βασιλιάς ότι η οκνηρία ήταν η πραγματική πηγή των προβλημάτων του.

 

Χαρακτηριστικά του παραμυθιού

·         αόριστος χρόνος- άγνωστος τόπος – ανώνυμα πρόσωπα (προσδίδεται διαχρονικότητα στο παραμύθι)

·         ακολουθείται το μοτίβο: πρόβλημα- συμβουλή – δοκιμασία- λύση

·         υπάρχει ευτυχισμένο τέλος

·         υπάρχει ένα δίδαγμα: η αξία της εργασίας

Δείτε επίσης:

Να σου πω ένα παραμύθι... (Φωτόδεντρο)

Λαϊκά παραμύθια (Σπουδαστήριο Νέου Ελληνισμού)