Συνεχίζουμε την αρθρογραφία μας με την ευκαιρία της εισαγωγής του "πολλαπλού βιβλίου" στην εκπαίδευση και ιδιαίτερα στο μάθημα της Ιστορίας και της μεγάλης ευθύνης που θα επωμιστούν οι διδάσκοντες/ουσες του μαθήματος, όσον αφορά την επιλογή του πλέον κατάλληλου εγχειριδίου για τους/τις μαθητές/ήτριές τους. Σκοπός της συγκεκριμένης εργασίας είναι να παρουσιάσει τρεις περιπτώσεις από τις δημόσιες διαμάχες που εκδηλώθηκαν με αφορμή την έκδοση σχολικών βιβλίων Ιστορίας, τα οποία και αποσύρθηκαν τελικά κάτω από το βάρος κοινωνικών και πολιτικών αντιδράσεων. Τα συγκεκριμένα εγχειρίδια παρέκκλιναν σε μικρό ή μεγαλύτερο βαθμό από τους «ιερούς κανόνες» της αναπαραγωγής του κυρίαρχου εθνοποιητικού σχήματος- του λεγόμενου και «σχήματος της συνέχειας»- της συγκρότησης της εθνικής συνείδησης αλλά και του ρόλου της Εκκλησίας ως συστατικού στοιχείου της επιβίωσης του ελληνικού έθνους. Μέσα από την παρουσίαση τριών εγχειριδίων διαφορετικών περιόδων, της Ιστορίας ρωμαϊκής και μεσαιωνικής Β’ Γυμνασίου (1965) του Κώστα Καλοκαιρινού, της Ιστορίας του ανθρώπινου γένους Α’ Λυκείου (1984) του Λευτέρη Σταυριανού και Στα νεότερα και σύγχρονα χρόνια Στ’ Δημοτικού (2006) της Μαρίας Ρεπούση εξετάζονται τα κομβικά αυτά σημεία, στα οποία επικεντρώθηκε η πολεμική, καθώς και η δυναμική και οι στοχεύσεις των αντιμαχόμενων ομάδων. Τέλος, θα παρουσιαστούν κάποιες σκέψεις σε σχέση με τις νέες προσπάθειες αναδιάρθρωσης των σχολικών βιβλίων σύμφωνες με τις σύγχρονες ιστοριογραφικές και παιδαγωγικές εξελίξεις.
Ποιος είναι ο πραγματικός εχθρός;
Κώστα Καλοκαιρινού, Ιστορία ρωμαϊκή και μεσαιωνική
Η εισαγωγή στη Β΄ Γυμνασίου το φθινόπωρο του 1965 του νέου βιβλίου Ιστορίας του φιλολόγου Κώστα Καλοκαιρινού Ιστορία Ρωμαϊκή και Μεσαιωνική (146 π.Χ. -1453 μ.Χ.)[1] θα γίνει σε μια περίοδο αναταραχής στην ελληνική πολιτική σκηνή που θα θέσει σε δοκιμασία την εκπαιδευτική Μεταρρύθμιση του 1964. Το εγχειρίδιο αυτό θα φέρει στην επιφάνεια- ανάμεσα στις αλληλοσπαρασσόμενες κοινωνικές και πολιτικές δυνάμεις και με πρόσχημα το γλωσσικό ζήτημα- κομβικά σημεία ιδεολογικής πάλης, όπως το σχήμα της ελληνικής συνέχειας, τη σχέση του ελληνικού έθνους με τους «εχθρούς των Ελλήνων» αλλά και τις ιδεολογικές αφετηρίες και σταθερές από τις οποίες εκκινούσε το εγχειρίδιο. Είχαν προηγηθεί οι εκλογές το Φεβρουάριο του 1964 με την επικράτηση της Ένωσης Κέντρου και την πρωθυπουργία του Γεωργίου Παπανδρέου, ο οποίος θα αναλάβει και το θώκο του Υπουργείου Παιδείας, υπογραμμίζοντας με αυτόν τον τρόπο το ενδιαφέρον της πολιτείας για τα εκπαιδευτικά πράγματα. Γενικός Γραμματέας θα διοριστεί ο Ευάγγελος Παπανούτσος, ο οποίος και θα προωθήσει την πολύ σημαντική εκπαιδευτική μεταρρύθμιση, αν και με σημαντική καθυστέρηση τόσο από τις προηγούμενες όσο και από τις αντίστοιχες ευρωπαϊκές.[2]
Στα πλαίσια της εκπαιδευτικής μεταρρύθμισης προβλέπονταν και πολλές αλλαγές, για τις οποίες προσπάθειες είχαν γίνει και τις προηγούμενες δεκαετίες. Ανάμεσά τους η «δωρεάν» παιδεία, η επέκταση της υποχρεωτικής εκπαίδευσης στα εννέα χρόνια, τα συσσίτια αλλά και η καθιέρωση της δημοτικής ως ισότιμης της καθαρεύουσας σε όλες τις βαθμίδες και η καθιέρωση της διδασκαλίας των αρχαίων ελληνικών από μετάφραση στο Γυμνάσιο. Η γενίκευση της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης σε συνδυασμό με την ενίσχυση της τεχνικής ήταν σύμφωνη με την άποψη για την «επένδυση στο ανθρώπινο κεφάλαιο», καθώς – όπως πιστευόταν- ο οικονομικός και βιομηχανικός εκσυγχρονισμός, που απαιτούσε τη γενική άνοδο του μορφωτικού επιπέδου, θα οδηγούσε και στον εκδημοκρατισμό της κοινωνικής και πολιτικής ζωής της χώρας. [3]
Με την ίδρυση του Παιδαγωγικού Ινστιτούτου και με επικεφαλής τον Ιωάννη Κακριδή ξεκινά η μεγάλη μεταρρυθμιστική προσπάθεια, που στα πρώτα της βήματα θα γνωρίσει την αποδοχή τόσο της Αριστεράς όσο και ευρύτερων κοινωνικών και συνδικαλιστικών ομάδων. Το επείγον έργο ήταν η έκδοση των νέων εγχειριδίων, τα οποία και θα ήταν έτοιμα για τις δύο πρώτες τάξεις του Γυμνασίου τον Αύγουστο του 1965.[4] Οι πολιτικές ωστόσο εξελίξεις («Ιουλιανά», πτώση κυβέρνησης Παπανδρέου, κυβερνήσεις «αποστασίας») θα επηρεάσουν βαθύτατα την εκπαιδευτική μεταρρύθμιση, καθώς με την απομάκρυνση Παπανούτσου θα επιδιωχθεί – με πρόφαση κάποιες παρατυπίες- η απόσυρση των εγχειριδίων στη δημοτική με πρόταση μάλιστα και για την «πολτοποίησή» τους.[5] Οι αντιδράσεις του Παπανούτσου και πολλών κοινωνικών ομάδων θα αποτρέψουν την ήττα των μεταρρυθμιστικών δυνάμεων, που θα ενισχυθούν προσωρινά και με την τοποθέτηση στη θέση του Γ.Γ. Γεώργιου Κουρνούτου, φιλικά διακείμενου στις νέες αλλαγές. Οι πιέσεις ωστόσο από το δεξιό χώρο θα δείξουν και τα όρια της κυβέρνησης Στεφανόπουλου. Η θρυαλλίδα των εξελίξεων που θα μεταφέρει τη συζήτηση από τη δημοτική γλώσσα στην έννοια του έθνους θα είναι η εισαγωγή στα σχολεία της Ιστορίας Β’ Γυμνασίου.[6]
Χαρακτηριστικό είναι – και μάλλον προάγγελος του σημερινού ρόλου των ΜΜΕ στα εκπαιδευτικά πράγματα- ότι η κριτική στο βιβλίο δεν θα ξεκινήσει από κάποιο πνευματικό ίδρυμα ή εκπαιδευτικό σύλλογο αλλά από άρθρο στην Απογευματινή του δημοσιογράφου Σάββα Κωνσταντόπουλου και μάλιστα πρωτοσέλιδο. Στο άρθρο του ο Κωνσταντόπουλος θα διατρανώσει ότι σκοπός της σχολικής ιστορίας στα σύγχρονα έθνη-κράτη είναι η εξασφάλιση της επιβίωσής τους και αυτός ο σκοπός δεν υπηρετείται από το συγκεκριμένο εγχειρίδιο. Θα ακολουθήσουν και άλλες δεξιές εφημερίδες (Μεσημβρινή, Καθημερινή), ενώ οι επιθέσεις κατά του εγχειριδίου θα ενταθούν με τις ανακοινώσεις της Φιλοσοφικής Αθηνών και τελικά και του κόμματος της ΕΡΕ, συγκροτώντας ένα ισχυρό ιδεολογικό και πολιτικό μέτωπο, που θα οδηγήσουν τελικά στην αποστασιοποίηση πολλούς από εκείνους που είχαν στηρίξει μέχρι τότε το εγχείρημα, όπως η Αριστερά, τμήματα των φιλελεύθερων αστικών στρωμάτων, επιστημονικών και συνδικαλιστικών οργανώσεων.[7]
Οι αντιρρήσεις θα ξεκινήσουν ήδη από τον τίτλο του εγχειριδίου και τη χρήση του προσδιορισμού Μεσαιωνική αντί Βυζαντινή.[8] Ο προσδιορισμός σε συνδυασμό με την επιλογή του 146 π.Χ. ως τομή για την έναρξη της ιστορίας, καθώς ενέτασσε τη βυζαντινή στην ευρύτερη μεσαιωνική ιστορία ως συνέχεια της ρωμαϊκής αλλά και επιμέρους ζητήματα[9] θεωρήθηκαν ως ευθεία βολή στην ελληνικότητα του Βυζαντίου και άρα στο κυρίαρχο τρίσημο σχήμα της συνέχειας του ελληνικού έθνους των Ζαμπέλιου- Παπαρρηγόπουλου.[10]
Το δεύτερο σημείο στο οποίο επικεντρώθηκαν οι αντιδράσεις ήταν η παρουσίαση των «εχθρών» της Ελλάδας και στη συγκεκριμένη περίπτωση των βόρειων γειτόνων, Σέρβων και Βουλγάρων. Η θετική αναφορά στο Σέρβο ηγεμόνα Στέφανο Δουσάν θεωρήθηκε τουλάχιστον άστοχη και μάλιστα σε μια περίοδο που ζήτημα μακεδονικής μειονότητας ανακινούνταν από τους Σέρβους.[11] Στο ίδιο πνεύμα και η κριτική για τους Βουλγάρους, αντίπαλοι σε όλη τη διάρκεια του 20ου αι. για γεωπολιτικούς λόγους και τώρα και για ιδεολογικούς, καθώς είχαν ενταχθεί στο ανατολικό μπλοκ συνιστώντας τον «από Βορράν κίνδυνον».[12]
Το τρίτο σημείο τέλος ήταν οι θεωρητικές παραδοχές του συγγραφέα, η υιοθέτηση της μαρξιστικής ερμηνείας της ιστορίας, σε μια περίοδο όξυνσης της διαπάλης μεταξύ κομουνισμού και εθνικοφροσύνης.[13] Η εστίαση στις κοινωνικές συγκρούσεις, στην πάλη των τάξεων και όχι στα πρότυπα των μεγάλων ανδρών - καθώς η σχολική ιστορία αξιολογείται ως προς τον παραδειγματικό της χαρακτήρα- θεωρήθηκαν ως ανοιχτή πρόσκληση προς τους νέους για μίμηση και ένταξη σε «ανατρεπτικές» οργανώσεις, όπως η νεολαία Λαμπράκη.[14]
Η απόσυρση του εγχειριδίου και η αποτυχία εντέλει της εκπαιδευτικής μεταρρύθμισης προέκυψε ως αποτέλεσμα της μεταφοράς της συζήτησης από το γλωσσικό ζήτημα στην εθνικοφροσύνη, στην ίδια την ταυτότητα του έθνους. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα, όπως προαναφέρθηκε, να αποσύρουν την υποστήριξή τους τμήματα του φιλελεύθερου αστικού χώρου που είχαν πρωτοστατήσει τα προηγούμενα χρόνια.
Παγκόσμια Ιστορία versus Εθνικής Ιστορίας:
Λευτέρη Σταυριανού, Ιστορία του ανθρώπινου γένους
Η «Ιστορία
του ανθρώπινου γένους» (1984) της
Α’ Λυκείου του Λευτέρη Σταυριανού αποτελεί μια περίπτωση σχολικού εγχειριδίου,
που κατόρθωσε να παραμείνει στα σχολεία
για έξι συναπτά έτη παρ’ όλες τις σφοδρές αντιδράσεις απ’ όλες τις πλευρές του
κοινωνικού και πολιτικού τόξου. Από την πλευρά της Αριστεράς οι αντιδράσεις θα
επικεντρωθούν κυρίως στην εκδοχή της μαρξιστικής ανάλυσης που υιοθετεί ο
συγγραφέας, θεωρώντας ότι ουσιαστικά υπηρετεί τις στοχεύσεις της κυβέρνησης
ΠΑΣΟΚ. Από τα δεξιά, η ΝΔ, συντηρητικές και
πολυτεκνικές οργανώσεις, ιερείς καθώς και η επίσημη Εκκλησία θα απαιτήσουν την
απόσυρση του βιβλίου κατηγορώντας το συγγραφέα για αθεϊστικές και δαρβινιστικές
αντιλήψεις, οι οποίες υπονόμευαν την εθνική και ορθόδοξη παιδεία των
ελληνοπαίδων.[15]
Η έκταση ωστόσο των αντιδράσεων δεν ανέκοψαν την «επιβίωση» του εγχειριδίου στα
χέρια των μαθητών μέχρι και το 1990 –το 1989 η ΝΔ κερδίζει τις εθνικές εκλογές-
γεγονός το οποίο θα πρέπει να συνδεθεί με τους κοινωνικούς και
πολιτικούς συσχετισμούς της περιόδου· συσχετισμοί που όταν διαφοροποιήθηκαν οδήγησαν και στην απόσυρση του συγκεκριμένου
εγχειριδίου.[16]
Με το βιβλίο του ο Σταυριανός ουσιαστικά ανέτρεπε τον άξονα της ιστορικής αφήγησης μεταφέροντάς τον από το παγιωμένο εθνοκεντρικό πρότυπο σε μια παγκόσμια θεώρηση της ανθρώπινης εξέλιξης.[17] Μέσα από το πρίσμα της εξελικτικής ανθρωπολογίας και του μαρξισμού και με εμφανείς επιρροές από την κοινωνική ιστορία ο συγγραφέας συνέδεε όλες τις εκφάνσεις του ανθρώπινου βίου σε μια ολιστική προσέγγιση. Από την εμφάνιση του homo sapiens ως και τη δεκαετία του ’80 ο Σταυριανός εξετάζει όλες τις μεγάλες κοινωνικές αλλαγές μέσα από τις τρεις μεγάλες τεχνολογικές επαναστάσεις: τη γεωργική, τη βιομηχανική και τη σύγχρονη «υψηλής τεχνολογίας».[18] Η πολιτική και η στρατιωτική ιστορία, η εκπαίδευση, η οικολογία, η οικονομία, η τεχνολογία, η μετανάστευση κ.ά. γίνονται το όχημα μέσα από το οποίο καλείται ο μαθητής να προσεγγίσει και να συλλάβει στο σύνολό του το ιστορικό γίγνεσθαι όχι ως στατική έννοια αλλά ως δυναμική εξέλιξη που μπορεί να οδηγήσει στην κοινωνική πρόοδο και αλλαγή.[19] Τα ερμηνευτικά εργαλεία που χρησιμοποιεί ο Σταυριανός αποσκοπούν στη δημιουργία και τη συγκρότηση κριτικής σκέψης και δημιουργικού στοχασμού ως τα μόνα όπλα που οδηγούν –νομοτελειακά- στην ανατροπή της καθεστηκυίας τάξης.
Η οπτική αυτή παρέβλεπε όμως τον «αποδεκτό» ρόλο της σχολικής ιστορίας για την καλλιέργεια ηθικού, εθνικού και θρησκευτικού φρονήματος, καθώς εκκινώντας όχι από την ιστορία του ελληνικού έθνους αλλά από τον πολιτισμό του ανθρώπου αμφισβητούσε –σύμφωνα με τους επικριτές του- όλες τις παγιωμένες κατευθύνσεις διδασκαλίας του μαθήματος: το ηρωικό παρελθόν του έθνους μέσα από εμβληματικές προσωπογραφίες, το ρόλο της Ορθόδοξης Εκκλησίας ως συνεκτικό στοιχείο της εθνικής ταυτότητας και τον αξιολογικό χαρακτηρισμό των επικίνδυνων για την εθνική ενότητα κοινωνικών συγκρούσεων.[20]
Η πολεμική στα άκρα:
Μαρίας Ρεπούση κ.ά., Στα νεότερα και σύγχρονα χρόνια
Η εισαγωγή στα σχολεία της ιστορίας της Στ’ Δημοτικού «Στα νεότερα και σύγχρονα χρόνια»[21] της Μαρίας Ρεπούση κ.ά. αποτελεί, ως προς τις αντιδράσεις που εκδηλώθηκαν, την πιο ακραία περίπτωση σύγκρουσης με αφορμή ένα σχολικό βιβλίο ιστορίας. Ήταν η πρώτη φορά που η διαμάχη για το περιεχόμενο και τη στόχευση ενός σχολικού βιβλίου θα εκκινήσει και θα λάβει κατακλυσμιαίες διαστάσεις μέσα από το διαδίκτυο και τους χώρους κοινωνικής δικτύωσης, για να λάβουν στη συνέχεια τη σκυτάλη της οξύτατης σύγκρουσης τα ΜΜΕ και οι πνευματικοί και πολιτικοί ταγοί της χώρας. Το εγχειρίδιο που εισήχθη στα σχολεία το Σεπτέμβρη του 2006, αποσύρθηκε ένα μόλις χρόνο μετά υπό το βάρος των ευρύτατων αντιδράσεων, της πολιτικής φθοράς της Υπουργού Παιδείας Μαριέττας Γιαννάκου, που είχε στηρίξει το εγχείρημα και των εθνικών εκλογών, που θα λάβαιναν χώρα λίγες μέρες μετά το άνοιγμα των σχολείων.[22] Η άνευ ορίων αντιπαράθεση και οι σε «πρώτο» χρόνο λόγω της αμεσότητας του διαδικτύου αντιδράσεις- ακόμα και από αυτούς που ομολογούσαν ότι δεν έχουν προσωπική άποψη για το περιεχόμενο- κατέδειξαν ότι το αληθινό διακύβευμα δεν ήταν η παιδαγωγική διάσταση και οι σύγχρονες αντιλήψεις πρόσληψης της γνώσης, αλλά ο σκληρός ιδεολογικός πυρήνας της συγκρότησης της ελληνικής εθνικής ταυτότητας και συνακόλουθα του νεοελληνικού κράτους.
Με το χαρακτηρισμό του εγχειρίδιου ως την «ολική αποδόμηση της ιστορίας μας»[23] και με επίκεντρο τον ιστότοπο «Αντίβαρο»[24] που ανέλαβε να δημοσιοποιήσει, να τροφοδοτήσει και να οργανώσει τις αντιδράσεις από όλους τους - κατά κύριο λόγο συντηρητικούς - κοινωνικούς χώρους, οι επικρίσεις εστίασαν στα εξής σημεία: «στον εξωραϊσμό της οθωμανικής αυτοκρατορίας αποκρύπτοντας την ιστορική αλήθεια μέσω παραποιήσεων, αποσιωπήσεων και παρερμηνειών», «στην υποβάθμιση του ρόλου της Εκκλησίας κατά τη διάρκεια της δουλείας και κατά τη διάρκεια της επανάστασης, στην περιορισμένη και άνευρη παρουσίαση του 1821», «στην αποσιώπηση της γενοκτονίας των χριστιανικών πληθυσμών και την εκμηδένιση της ιστορικής διάστασης της Μικρασιατικής Καταστροφής» και τέλος «στην έντεχνα και κεκαλυμμένα προκλητική σημειολογία».[25] Κόκκινο πανί ωστόσο για τους απανταχού Έλληνες προσφυγικής καταγωγής και όχι μόνο θα γίνει η επιλογή του ρήματος «συνωστίζονται»,[26] για να περιγραφούν τα δραματικά γεγονότα στην προκυμαία της Σμύρνης τον Αύγουστο του 1922, μια λέξη που θα διαδοθεί σαν ιός και θα βρεθεί στο στόμα όλων.
Η ίδια η Ρεπούση πριν την κυκλοφορία του εγχειριδίου παρουσίαζε τη δομή του εστιάζοντας περισσότερο στον τρόπο πλαισίωσης της ιστορικής γνώσης παρά σε αυτό καθαυτό το περιεχόμενο. Με κεντρικό άξονα τις πολλές και διαφοροποιημένες πηγές (γραπτές και οπτικές στα πλαίσια της ανάπτυξης και του οπτικού γραμματισμού των μαθητών)[27] και μια σύντομη ιστορική αφήγηση οι μαθητές καλούνταν να εργαστούν κριτικά πάνω σε αυτές, διατυπώνοντας τα ερωτήματά τους με προσδοκώμενο αποτέλεσμα, σύμφωνα με τους συντάκτες, την ανάπτυξη της κριτικής ιστορικής σκέψης των μαθητών.[28] Όπως δήλωνε η συγγραφέας η ομάδα της φιλοδοξούσε να κάνει «ένα βιβλίο σύγχρονο», αλλά το οποίο θα υπερβαίνει «κάποια στερεότυπα που αφορούν και τον εθνικό εαυτό και τους εθνικούς άλλους».[29]
Οι νέες παιδαγωγικές ωστόσο αντιλήψεις πολύ λίγο φάνηκε να ενδιαφέρουν την πλειονοψηφία των εμπλεκομένων στη συζήτηση, παρόλο που υπήρχαν από την αρχή σοβαρές διαφωνίες από μερίδα του εκπαιδευτικού και του πνευματικού κόσμου, κυρίως όσον αφορά στην ικανότητα των μικρών μαθητών να κατασκευάζουν μόνοι τους την ιστορική αφήγηση στηριζόμενοι –σύμφωνα με τους επικριτές- σε ελλιπείς και ιδεολογικά επιλεγμένες πηγές.[30] Την απαραίτητη άλλωστε επιστημονική κατοχύρωση των αμφισβητιών θα τη δώσει η Ακαδημία Αθηνών επισημαίνοντας:
…Συμπερασματικά, το κείμενο του διδακτικού εγχειριδίου α. Δεν συμβάλλει στην ενίσχυση της εθνικής μνήμης και της ελληνικής αυτογνωσίας. β. Eπιδεικνύει προχειρότητα κατά την προσέγγιση μείζονος σημασίας ζητημάτων του ιστορικού παρελθόντος και αδυναμία διακρίσεως του εκάστοτε ουσιώδους από το επουσιώδες. γ. Παρουσιάζει ικανό αριθμό ανακριβειών, λαθών και παραλείψεων ουσιώδους συχνά σημασίας. 6. Στην τελική κρίση περί του εγχειριδίου οφείλει να αποδοθεί η επιβεβλημένη βαρύτης στην επιταγή του Συντάγματος για την ανάπτυξη μέσω της παιδείας της "εθνικής συνειδήσεως των Eλλήνων".[31]
Πολύ νωρίς φάνηκε λοιπόν ότι το πραγματικό διακύβευμα ήταν η αμφισβήτηση του κατοχυρωμένου ρόλου ενός σχολικού εγχειριδίου Ιστορίας ως του κατεξοχήν μέσου οικοδόμησης εθνικής ταυτότητας και εθνικής συνείδησης.
Καθώς η σχολική ιστορία αντανακλά την επίσημη ιστορία του ελληνικού κράτους, η επιλογή συγκεκριμένης ιστορικής αφήγησης και εμπέδωσης – αποδοχής της κυρίαρχης αφήγησης αποτελεί κεντρική ιδεολογική γραμμή εφαρμόσιμη μέσω της διαδικασίας της αποστήθισης. Αυτό το στόχο εξυπηρετεί άλλωστε και η λογική του ενός και μοναδικού εγχειριδίου εκδιδόμενου κεντρικά από το Υπουργείο Παιδείας.[32] Επομένως το βιβλίο όφειλε να υπηρετεί και να αναδεικνύει όλα εκείνα τα στοιχεία που συγκροτούν την εθνική συνείδηση και συσπειρώνουν τις επιμέρους ομάδες γύρω από την έννοια του έθνους και που τώρα φανερά ή έμμεσα υπονομεύονταν και αποκαθηλώνονταν: τα ηρωικά πρότυπα (όπως οι ήρωες του ’21) αλλά και τα τραυματικά γεγονότα (η μικρασιατική καταστροφή), ο ενοποιητικός και εθνεγερτικός ρόλος της ορθόδοξης Εκκλησίας στη διάρκεια της οθωμανικής κυριαρχίας και της Παλιγγενεσίας αλλά και η «τρισχιλιετής» πορεία και συνέχεια του ελληνικού έθνους μέσα στο χρόνο.[33]
Την υπεράσπιση του εγχειριδίου θα αναλάβουν κατά κύριο λόγο ιστορικοί,[34] οι οποίοι ωστόσο πολύ λίγο θα ασχοληθούν με την διδακτική πλευρά ή και το περιεχόμενο του εγχειριδίου και πολύ περισσότερο με το «δικαίωμα» των ιστορικών να μεταφέρουν την ακαδημαϊκή γνώση στην σχολική ιστορία με τον τρόπο που αυτοί θεωρούν πρόσφορο. Οι παρεμβάσεις ωστόσο αυτές κυρίως ιστορικών που συνδέονταν με προγράμματα[35] χρηματοδοτούμενα από «ύποπτα» ιδρύματα του εξωτερικού, διευκόλυναν τη σύνδεση του περιεχομένου του εγχειριδίου με ξενοκίνητα κέντρα που ως στόχευση είχαν τον «αφελληνισμό» της νέας γενιάς. Η ερμηνεία αυτή, που σε διαφορετικές παραλλαγές υποστηρίχθηκε και από την Αριστερά,[36] συνδέθηκε με τις πάγιες προσπάθειες «εξομάλυνσης» των ελληνοτουρκικών σχέσεων του αμερικανικού παράγοντα, που ερμηνεύονταν ως υποταγή της ελληνικής πολιτικής και της κοινής γνώμης στα ευρωατλαντικά συμφέροντα. Με μια λέξη, η διαμάχη για το εγχειρίδιο πήρε αυτές τις διαστάσεις, γιατί συνδέθηκε το περιεχόμενο με τις παρούσες συνθήκες, με αποτέλεσμα να ενεργοποιηθούν τα αντανακλαστικά μεγάλου τμήματος του πληθυσμού που αισθάνθηκε να απειλείται η εθνική του ταυτότητα.
Και η Ιστορία συνεχίζεται… Το μέλλον της σχολικής ιστορίας
Όπως προαναφέρθηκε, η σχολική ιστορία αποτελεί την επίσημη εκδοχή του κράτους όσον αφορά στο ιστορικό παρελθόν ενός έθνους. Καθώς το κράτος είναι αυτό που αποφασίζει για τον προσανατολισμό του εκπαιδευτικού συστήματος είναι και αυτό που επιφυλάσσει για τον εαυτό του το αποκλειστικό δικαίωμα να ορίζει τις κατευθύνσεις που οφείλουν οι εκπαιδευτικοί να ακολουθούν κατά τη διδακτική πράξη. Αυτό επιτυγχάνεται καταρχάς με δύο τρόπους: πρώτον με το περιεχόμενο των εγχειριδίων και δεύτερον μέσω των παραμέτρων που καθορίζονται από τα αναλυτικά προγράμματα.[37]
Από την ίδρυση του νεοελληνικού κράτους και κυρίως με την ένταξη των Νέων Χωρών η εκπαιδευτική διαδικασία έγινε ο κυρίαρχος παράγοντας ομογενοποίησης, γλωσσικής και πολιτισμικής, των διαφορετικών γλωσσικών και εθνοτικών ομάδων που είχαν συμπεριληφθεί σ’ αυτό. Οι δημοδιδάσκαλοι είχαν το δικαίωμα να επιλέξουν από μια ομάδα προτεινόμενων βιβλίων, λαμβάνοντας κάθε φορά υπόψη τις τοπικές συνθήκες και διατηρώντας με αυτόν τον τρόπο ένα βαθμό αυτονομίας στο διδακτικό έργο. Η επιβολή του ενός εγχειριδίου όμως κατά τη μεταξική περίοδο θα ακολουθηθεί ως πρακτική και στις μεταπολεμικές συνθήκες και θα γενικευθεί κατά τις επόμενες δεκαετίες οδηγώντας στον απόλυτο συγκεντρωτισμό που επικρατεί ως τις μέρες μας αφαιρώντας ουσιαστικά τη δυνατότητα της επιλογής από τον εκπαιδευτικό. [38]
Το περιεχόμενο του εγχειριδίου καθορίζεται εν πολλοίς κεντρικά και εξειδικεύεται μέσω των αναλυτικών προγραμμάτων, προσδιορίζοντας εκ των προτέρων τους «σκοπούς» της διδασκαλίας που όλοι είναι υποχρεωμένοι να επιτύχουν ανεξάρτητα από τις ιδιαίτερες τοπικές συνθήκες. Τα «κλειστά» αυτά αναλυτικά προγράμματα λειτουργούν επομένως ως τροχοπέδη στο έργο του εκπαιδευτικού, ο οποίος αδυνατεί να παρέμβει μέσα στα ασφυκτικά αυτά πλαίσια στο βαθμό που θα μπορούσε.[39]
Πλαίσια μέσα στα οποία οφείλουν να κινηθούν και οι συγγραφείς των νέων εγχειριδίων ακολουθώντας πιστά τις κατευθύνσεις της πρόσκλησης κάθε φορά της συγγραφής. Ενώ η Ιστορία ως επιστήμη εξελίσσεται και νέα δεδομένα εισέρχονται στη συζήτηση, αυτά δεν φτάνουν σχεδόν ποτέ στα σχολικά θρανία, καθώς ο πυρήνας της διδασκαλίας εξακολουθεί να είναι γεγονοτολογικός, έχοντας ως πρωταρχικό καθήκον την πιστή αναπαραγωγή της εθνοκεντρικής αντίληψης της ιστορίας.[40] Οι συζητήσεις αφορούν λοιπόν πάντοτε στο περιεχόμενο και πολύ λίγο τον τρόπο διδασκαλίας, στη μεθοδολογία που θα πρέπει να ακολουθείται ή στις δεξιότητες που θα πρέπει να αποκτώνται.[41] Αυτό καταδείχτηκε με τον πιο εμφατικό τρόπο στην περίπτωση του εγχειριδίου της Ρεπούση και κατά τα έτη 2017-2018 στις αντιπαραθέσεις για τα υπό εκπόνηση Προγράμματα Σπουδών της Ιστορίας στην υποχρεωτική εκπαίδευση.
Αρκούσε η ανακοίνωση κάποιων προτεινόμενων αλλαγών στο περιεχόμενο των εγχειριδίων, για να κινητοποιηθούν κοινωνικές και πολιτικές ομάδες, οι οποίες θεώρησαν τις προτάσεις απειλή για τη συγκρότηση της εθνικής συνείδησης των μαθητών. Οι προτεινόμενες αλλαγές του ΙΕΠ αναφέρονταν τόσο στο περιεχόμενο όσο και στη διδακτική πρακτική, εκκινώντας από την απόρριψη του όρου «αναλυτικό πρόγραμμα» και υιοθετώντας τον πιο σύγχρονο παιδαγωγικά «Πρόγραμμα Σπουδών».[42] Σύμφωνα με το ΙΕΠ, το νέο πρόγραμμα σπουδών
«…χωρίς να παραβλέπει τη γνώση περιεχομένου, εστιάζει στη διαδικασία μάθησης, επιδιώκει την καλλιέργεια γνωστικών, συναισθηματικών και ψυχοκινητικών δεξιοτήτων, αφήνει στον εκπαιδευτικό περιθώρια επιλογής, προσαρμογής και αναδιαμόρφωσης ανάλογα με το περιβάλλον της σχολικής τάξης…»[43]
ενώ στους γενικούς σκοπούς της Ιστορίας απέρριπτε τη λειτουργία του μαθήματος της Ιστορίας ως «…μέσο ιδεολογικής χειραγώγησης και φρονηματισμού της νέας γενιάς από την εκάστοτε πολιτική εξουσία».[44]
Σύμφωνα με την αναδιάρθρωση της ύλης που προτεινόταν, η διδασκαλία σε κύκλους (αρχαία, βυζαντινή, νεότερη και σύγχρονη), την οποία συναντά τρεις φορές ο μαθητής στη σχολική του ζωή, ανατρεπόταν και αντικαθίστατο από την τοπική ιστορία, μια ενοποιημένη και συντομευμένη διδασκαλία της αρχαίας και βυζαντινής ιστορίας, ενώ η έμφαση δινόταν στη νεότερη και σύγχρονη ιστορία με την εισαγωγή φακέλων ιδιαίτερων θεματικών ενοτήτων.[45]
Η ανατροπή στα «πατροπαράδοτα» της ελληνικής σχολικής ιστορίας- παρ’ όλη τη διαβεβαίωση του επικεφαλής της ομάδας εργασίας του ΙΕΠ για τα νέα ΠΣ Πολυμέρη Βόγλη ότι «δεν είναι μια πρόταση με στόχο να αλλάξει την ‘‘Ιστορία,’’ αλλά να αλλάξει τον τρόπο με τον οποίο διδάσκεται η ιστορία στα σχολεία»[46]- με την εισαγωγή της λογικής του «ανοιχτού» αναλυτικού προγράμματος,[47] της αναδιάρθρωσης της ύλης μέσω της διασύνδεσης του τοπικού με το παγκόσμιο, της διεύρυνσης της θεματολογίας αλλά και της εκ βάθρων αλλαγής του μοντέλου της αποστήθισης προκάλεσαν έντονες αντιπαραθέσεις που θυμίζουν ανάλογες του 2006.[48] Κοινό σημείο η χρήση του διαδικτύου όχι ως χώρου επιστημονικού διαλόγου[49] αλλά ως πεδίου επιθετικών λόγων και ανοίκειων χαρακτηρισμών σε προσωπικό πια επίπεδο.[50] «Παραχάραξη της Ιστορίας», «κομμουνιστική προπαγάνδα», «ανθελληνισμός»[51] είναι μερικές από τις εκφράσεις που διατυπώθηκαν, ενώ σε επίπεδο επιστημονικού λόγου το νέο πρόγραμμα σπουδών «αποδομεί τον ελληνικό ιστορικό κορμό», «αποδυναμώνει τη χρήση του σχολικού εγχειριδίου» και «υπονομεύει την ίδια τη γνώση».[52]
Όπως είναι κατανοητό, οι πρώτες αντιδράσεις στις προτάσεις της επιστημονικής επιτροπής δεν προοιωνίζονταν τίποτε το θετικό για την υποδοχή που θα τύγχαναν τα νέα εγχειρίδια. Με την όξυνση που παρατηρούνταν και στα λεγόμενα «εθνικά ζητήματα» με προεξάρχον το «Μακεδονικό» αλλά και την απειλητική ατμόσφαιρα «εξ ανατολών», οι αλλαγές εξετάστηκαν με γνώμονα το περιεχόμενο και την αναπαραγωγή φυσικά των εθνοποιητικών αφηγήσεων που παγιώνουν την επιβολή της κυρίαρχης κουλτούρας.[53] Η παιδαγωγική διάσταση, η σύνδεση του ατόμου με το όραμα του κοινωνικού μετασχηματισμού, μιας κοινωνίας χωρίς εκμετάλλευση, όπως επιτάσσουν οι αρχές της Κριτικής Παιδαγωγικής,[54] η εξοικείωση του μαθητή με διαφορετικές προσλαμβάνουσες, η «πολυπρισματικότητα» ή πολυφωνία στην προσέγγιση του παρελθόντος, ως παράγοντες καλλιέργειας της ιστορικής συνείδησης, μέσα σ’ αυτή την ατμόσφαιρα, δεν αποτέλεσαν προτεραιότητα·[55] αντίθετα έγιναν αντιληπτά ως απειλή στην ίδια την ύπαρξη του έθνους. Αποτέλεσμα αυτού ήταν, με την ανάληψη της εξουσίας από τη ΝΔ, η απόφαση του ΙΕΠ για την απόσυρση των αναλυτικών προγραμμάτων, χωρίς ποτέ να τους δοθεί η ευκαιρία να δοκιμαστούν στην πράξη.
Αντί επιλόγου
[1] Λόγω προφανούς αβλεψίας, στην ιστορική συλλογή του ΙΕΠ ενώ υφίσταται ο τίτλος και η περιγραφή του εγχειριδίου του Καλοκαιρινού (1965) , το εξώφυλλο και το περιεχόμενο παραπέμπουν στην Ιστορία των Νεωτάτων Χρόνων του Αναστασίου Λαζάρου, βλ. http://e-library.iep.edu.gr/iep/collection/browse/item.html?tab=01&code=01-17240 Το περιεχόμενο αντλήθηκε από https://dimosioshoros.files.wordpress.com/2011/12/kalokairinos.pdf
[2]Αλέξης Δημαράς, «Εκπαίδευση, Λογοτεχνία, Τέχνη» στο, Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τόμος ΙΣΤ’: Σύγχρονος Ελληνισμός από το 1941 ως το τέλος του αιώνα, Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα, 2000, σ.553.
[3] Αλέξης Δημαράς, «Εκπαίδευση,…, ό.π., σ.553-554.
[4] Χάρης Αθανασιάδης, «Ένα σχολικόν βιβλίο –παγίς» στο «Τα αποσυρθέντα βιβλία. Έθνος και σχολική Ιστορία στην Ελλάδα, 1858-2008», Αλεξάνδρεια, 2015,σ.148
[5] Στο ίδιο, σ.149-150.
[6] Στο ίδιο, σ.151-153.
[7] Στο ίδιο, σ.154-159, 179-180.
[8] Στο ίδιο, σ.161-162.
[9] Στο ίδιο, σ.163-166. Ζητήματα όπως η έλλειψη έμφασης στη βυζαντινή τέχνη και μουσική ή κάποιες γλωσσικές αποστροφές στάθηκαν αφορμή κριτικής. Χαρακτηριστικός ο τίτλος και το περιεχόμενο κεφαλαίου για τη γέννηση του νέου ελληνισμού στο, Κώστας Καλοκαιρινός, Ιστορία Ρωμαϊκή και Μεσαιωνική(146 π.Χ.-1453 μ.Χ.),ΟΕΔΒ, Αθήνα 1965, σ.271-272.
[10] Γιάννης Κουμπουρλής, Οι ιστοριογραφικές οφειλές των Σπ. Ζαμπέλιου και Κ. Παπαρρηγόπουλου. Η συμβολή Ελλήνων και ξένων λογίων στη διαμόρφωση του τρισήμου σχήματος του ελληνικού ιστορισμού (1782-1846), Αθήνα: ΙΙΕ/ΕΙΕ, 2012, σ.537-538. Η πορεία κατίσχυσης του τρίσημου σχήματος στη σχολική ιστορία στο, Χριστίνα Κουλούρη, Ιστορία και Γεωγραφία στα ελληνικά σχολεία (1834-1914), Γενική Γραμματεία Νέας Γενιάς, Αθήνα 1988, σ. 34-45 http://www.iaen.gr/istoria_kai_geografia_sta_ellinika_sholeia__1834_1914_-b-31*34.html
[11] Χάρης Αθανασιάδης, «Ένα σχολικόν…,ό.π.,σ.168-170, 176.
[12] Στο ίδιο, σ.170-171. Η κριτική κυρίως για την ύπαρξη χάρτη που χαρακτηρίζει ως Βουλγαρία μεγάλο τμήμα του ελληνικού εδάφους στο, Κώστας Καλοκαιρινός, Ιστορία Ρωμαϊκή…, ό.π., σ.196.
[13] Για τις πολιτικές συνθήκες της περιόδου στο, Δέσποινα Ι. Παπαδημητρίου, Από τον Λαό των Νομιμοφρόνων στο Έθνος των Εθνικοφρόνων. Η Συντηρητική Σκέψη στην Ελλάδα, 1922-1967. Αθήνα: Σαββάλας , 2006, σ. 256-264.
[14] Χάρης Αθανασιάδης, «Ένα σχολικόν…,ό.π.,σ.173-174.
[15] Χάρης Αθανασιάδης, «Δοκιμάζοντας τα όρια της ανοχής. Η Ιστορία του ανθρώπινου γένους, του Λευτέρη Σταυριανού (1984-1990)», στο Πηνελόπη Πετσίνη και Δημήτρης Χριστόπουλος (επιμ.), Η λογοκρισία στην Ελλάδα (Λεξικό), Καστανιώτης (υπό έκδοση), σ., σ.4., και Άγγελος Α. Παληκίδης, «Οι απαντήσεις στα γιατί και τα πώς της σημερινής κρίσης από ένα εγχειρίδιο που πολεμήθηκε», 8/7/2015, ανάρτηση στο
https://tvxs.gr/news/blogarontas/oi-apantiseis-sta-giati-kai-ta-pos-tis-simerinis-krisis-apo-ena-sxoliko-egxeiridio- [τελευταία προσπέλαση:24/6/2018].
[16] Χάρης Αθανασιάδης, «Δοκιμάζοντας…, ό.π.,σ.5.
[17] Στο ίδιο,σ.1.
[18] Στο ίδιο, σ.1, και, Άγγελος Α. Παληκίδης, «Οι απαντήσεις…, ό.π.
[19] Άγγελος Α. Παληκίδης, «Οι απαντήσεις…, ό.π.
[20] Χάρης Αθανασιάδης, «Δοκιμάζοντας…, ό.π.,σ.1.
[21] Μαρία Ρεπούση, κ.ά, Στα νεότερα και σύγχρονα χρόνια. Ιστορία Στ’ Δημοτικού, Αθήνα, 2006.
[22] Χάρης Αθανασιάδης, «Το εθνοκτόνο εγχειρίδιο». Η πολεμική στο σχολικό βιβλίο Ιστορίας Στα νεότερα και σύγχρονα χρόνια (2006-2008) στο «Τα αποσυρθέντα βιβλία. Έθνος και σχολική Ιστορία στην Ελλάδα, 1858-2008», Αλεξάνδρεια, 2015,σ.46.
[23] Συνέντευξη του πρωτοστατούντα στη διαμάχη δασκάλου Δημήτρη Νατσιού, στον Αλέξη Παπαχελά, Εκπομπή «Νέοι Φάκελοι», ΣΚΑΪ, 9-10-2007. https://www.youtube.com/watch?v=pgJYK9TrODE
[24]Ενδεικτικά των αντιδράσεων από κοινωνικούς φορείς, προσφυγικές οργανώσεις και μεμονωμένα άτομα, στο http://palio.antibaro.gr/istoria.php [τελευταία προσπέλαση: 19/6/2018]
[25] http://palio.antibaro.gr/upografes.php [τελευταία προσπέλαση: 19/6/2018]
[26] Μαρία Ρεπούση, κ.ά, Στα νεότερα…,ό.π.,σ.100.
[27] Για τη σύγχρονη αντίληψη της σημασίας της ανάπτυξης του οπτικού γραμματισμού στο μάθημα της Ιστορίας στο, Παναγιώτης Πυρπυρής, Μια ανάγνωση της εικονογραφίας της Ελληνικής Επανάστασης του 1821. Συμβολή στον οπτικό γραμματισμό, Αθήνα 2016. [Διαθέσιμο στο: http://ppirpiris.blogspot.gr/2018/01/1821.html] [τελευταία προσπέλαση: 19/6/2018]
[28] Χάρης Αθανασιάδης, «Το εθνοκτόνο…, ό.π., σ.56.
[29] Συνέντευξη της Μαρίας Ρεπούση στον Αλέξη Παπαχελά, Εκπομπή «Νέοι Φάκελοι», ΣΚΑΪ, 9-10-2007. https://www.youtube.com/watch?v=rSFlUaodE8Q
[30] Ενδεικτικά βλ. Φ. Κ. Βώρος, Απορίες για την ποιότητα –διδαξιμότητα του βιβλίου Ιστορίας της Στ’ Δημοτικού, Το Παρόν,22/4/2007 στο http://palio.antibaro.gr/society/paron_220407_10.pdf , Επιστολή 40 δασκάλων, Ιστορία Στ’ Δημοτικού- Ελληνική Ιστορία ή Νεοταξική Υστερία, 2007, http://palio.antibaro.gr/society/daskaloi_istoria.php ,Έλλη Γρατσία, «Το νέο βιβλίο της Στ’ Δημοτικού: μια κριτική θεώρηση», 10/3/2007 http://palio.antibaro.gr/society/gratsia_istoria.php [τελευταία προσπέλαση: 19/6/2018]
[31] Ακαδημία Αθηνών, «Κριτικές παρατηρήσεις στο βιβλίο της ιστορίας της έκτης Δημοτικού», 22/3/2007 http://palio.antibaro.gr/society/akadhmia_teliko.php [τελευταία προσπέλαση: 19/6/2018]
[32] Άγγελος Παληκίδης (επιμ.), Κριτικές προσεγγίσεις του ναζιστικού φαινομένου. Από την ιστοριογραφία και την πολιτική θεωρία στη σχολική ιστορική μάθηση, Επίκεντρο, Θεσσαλονίκη 2013, σ.9.
[33] Χάρης Αθανασιάδης, «Το εθνοκτόνο…, ό.π., σ.57,89-90.
[34] Ενδεικτικές δημόσιες παρεμβάσεις βλ. Έφη Γαζή, «Η πάλη των (σχολικών) τάξεων», Το Βήμα, 18/3/2007, http://www.tovima.gr/opinions/article/?aid=179732 [τελευταία προσπέλαση: 19/6/2018], Χριστίνα Κουλούρη, «Η ιστορία στην πυρά του φανατισμού», Καθημερινή, 7/1/2007, http://www.tovima.gr/opinions/article/?aid=178176 [τελευταία προσπέλαση: 19/6/2018]
[35] Το πιο γνωστό πρόγραμμα της περιόδου, μια προσπάθεια να γραφεί μια κοινή βαλκανική ιστορία. το Joint History Project με διευθύντρια της ελληνικής έκδοσης τη Χριστίνα Κουλούρη χρηματοδοτήθηκε από αμερικανικές πηγές. Το αποτέλεσμα του προγράμματος http://cdrsee.org/publications/education [τελευταία προσπέλαση: 19/6/2018]
[36] Ενδεικτικά, Μάκης Μαΐλης, «Το βιβλίο Ιστορίας της ΣΤ΄ Δημοτικού και η αντιπαράθεση εθνικισμού –κοσμοπολιτισμού»,Ριζοσπάστης,18/3/2007, Παιδεία, https://www.rizospastis.gr/story.do?id=3962613 [τελευταία προσπέλαση: 19/6/2018], Ευτύχης Μπιτσάκης, «Μεταμοντέρνο υβρίδιο το βιβλίο της Στ’ Δημοτικού,ΠΡΙΝ,3/6/2007 https://kokkinhshmaia.wordpress.com/2007/06/03/%CE%BC%CE%B5%CF%84%CE%B1%CE%BC%CE%BF%CE%BD%CF%84%CE%B5%CF%81%CE%BD%CE%BF-%CF%85%CE%B2%CF%81%CE%B9%CE%B4%CE%B9%CE%BF-%CF%84%CE%BF-%CE%B2%CE%B9%CE%B2%CE%BB%CE%B9%CE%BF-%CF%84%CE%B7%CF%83-%CF%83%CF%84/[τελευταία προσπέλαση: 19/6/2018]
[37] Χάρης Αθανασιάδης, « Σχολικό βιβλίο: Όταν η λογοκρισία δεν θεωρείται λογοκρισία», στο Πηνελόπη Πετσίνη και Δημήτρης Χριστόπουλος (επιμ.), Η λογοκρισία στην Ελλάδα, εκδ. Ίδρυμα Ρόζα Λούξεμπουρκ, Αθήνα 2016, σ.177-178.
[38] Στο ίδιο, σ.178.
[39] Βασίλης Τσάφος, Αναλυτικό Πρόγραμμα. Θεωρητικές προσεγγίσεις και εκπαιδευτικοί προσανατολισμοί, Μεταίχμιο, Αθήνα 2014, σ.142-143. Μια γενική θεώρηση και στον Ιό της Ελευθεροτυπίας, «Η μεζούρα της εθνικοφροσύνης», 18/2/2007.
[40] Άγγελος Παληκίδης (επιμ.), Κριτικές προσεγγίσεις…, ό.π., σ.8.
[41] Ελένη Αποστολίδου, «Το "βάρος της ιστορίας" και τα συγκρουσιακά ζητήματα στην εκπαίδευση», Public History Weekly. The international blogjournal, τχ. 5, Μάρτιος 2017. Αναρτημένο στον ιστότοπο: https://public-history-weekly.degruyter.com/5-2017-12/controversial-issues/ (τελευταία προσπέλαση: 24/6/2018)
[42]«Σχέδιο Προγραμμάτων Σπουδών για το μάθημα της Ιστορίας στην υποχρεωτική εκπαίδευση» στο http://www.iep.edu.gr/images/IEP/GENERAL/Deltia_Typou/2017-04-04_ps_istorias.pdf
4/4/2017 (τελευταία προσπέλαση: 24/6/2018).
[43] Στο ίδιο, σ.3.
[44] Στο ίδιο, σ.5.
[45] Αναλυτικά η πρόταση, στο ίδιο, σ.17-50.
[46] Μίνα Κωστοπούλου, «Τέσσερις (διαφορετικές) απόψεις για τη σχολική Ιστορία», εφ. Η Αυγή, 14 Απριλίου 2017. http://www.avgi.gr/article/10839/8072041/tesseris-diaphoretikes-apopseis-gia-te-scholike-istoria [τελευταία προσπέλαση: 19/6/2018]
[47] Βασίλης Τσάφος, Αναλυτικό Πρόγραμμα…., ό.π.,σ.142-144.
[48] Άγγελος Παληκίδης, «Πώς πρέπει να διδάσκεται η Ιστορία;», εφ. Το Βήμα, 28 Μαΐου 2017. http://www.tovima.gr/opinions/article/?aid=882315&wordsinarticle=%CE%99%CF%83%CF%84%CE%BF%CF%81%CE%B9%CE%B1 . [τελευταία προσπέλαση: 19/6/2018]
[49] Χαρακτηριστική η παρέμβαση της ΕΛΕΙΕ για την εκτροπή της δημόσιας συζήτησης και την αμφισβήτηση της επιστημοσύνης των ιστορικών της εκπαίδευσης, βλ. Ελληνική Εταιρεία Ιστορικών της Εκπαίδευσης, «Τοποθέτηση της ΕΛΕΙΕ για τα Αναλυτικά Προγράμματα Ιστορίας», ιστότοπος ΕΛΕΙΕ, 24 Μαΐου 2017, https://courses.eap.gr/course/view.php?id=90
[50]Η εκτροπή της συζήτησης μαρτυρείται και από παρεμβάσεις , βλ. Σπύρος Κακουριώτης, «Ποιος γράφει (την) Ιστορία;», Ο Αναγνώστης [ψηφιακό περιοδικό], [Μάιος 2017] (τελευταία προσπέλαση:24/6/2018.
[51] Ενδεικτικά κείμενα των οξύτατων χαρακτηρισμών, βλ. Μανόλης Γαλάνης και Ισμήνη Χαραλαμποπούλου, «Τα σχολικά βιβλία “βαφτίζουν” τα Σκόπια “Μακεδονία” και τον Εμφύλιο “επανάσταση”»,εφ.ΠρώτοΘέμα, 2 Μαΐου 2017,
https://www.protothema.gr/greece/article/675727/-vaftizoun-ta-skopiamakedonia-kai-ton-emfulioepanastasi/ (τελευταία προσπέλαση: 24/6/2018).
και «Κομμουνιστική προπαγάνδα στα σχολεία» [Οι θέσεις της Χρυσής Αυγής], ιστότοπος Χρυσή Αυγή, 6 Απριλίου 2017
http://www.xryshaygh.com/enimerosi/view/kommounistikh-propaganda-sta-scholeia-koboun-tous-agwnistes-tou-1821-libani?COLLCC=4094962674&#ixzz4dfyn7UlP (τελευταία προσπέλαση: 24/6/2018).
[52] Για τις παρεμβάσεις των επιστημονικών ενώσεων, βλ. Πανελλήνια Ένωση Φιλολόγων (ΠΕΦ), «Παρατηρήσεις επί του σχεδίου του ΙΕΠ για το μάθημα της Ιστορίας» [Ανακοίνωση], 15 Μαΐου 2017, σ.3. http://www.p-e-f.gr/docs/734.pdf
[53] Βασίλης Τσάφος, Αναλυτικό Πρόγραμμα…., ό.π.,σ.259,261.
[54] Στο ίδιο, σ.263-264.
[55] Ελένη Αποστολίδου, «Από την “ενσυναίσθηση” στην "πολυπρισματικότητα": αλλαγές στις διδακτικές προτεραιότητες της ιστορίας στο σχολείο, αλλαγές στις πολιτικές προτεραιότητες», αναρτημένο στο αποθετήριο Ολυμπιάς, σ.18-20.
Βιβλιογραφία –Δικτυογραφία -Συνεντεύξεις
· Αθανασιάδης Χάρης, «Ένα σχολικόν βιβλίο –παγίς» στο «Τα αποσυρθέντα βιβλία. Έθνος και σχολική Ιστορία στην Ελλάδα, 1858-2008», Αλεξάνδρεια, 2015,σ.144-184.
· Αθανασιάδης Χάρης, «Το εθνοκτόνο εγχειρίδιο». Η πολεμική στο σχολικό βιβλίο Ιστορίας Στα νεότερα και σύγχρονα χρόνια (2006-2008) στο «Τα αποσυρθέντα βιβλία. Έθνος και σχολική Ιστορία στην Ελλάδα, 1858-2008», Αλεξάνδρεια, 2015,σ.45-99.
· Αθανασιάδης Χάρης, « Σχολικό βιβλίο: Όταν η λογοκρισία δεν θεωρείται λογοκρισία», στο Πηνελόπη Πετσίνη και Δημήτρης Χριστόπουλος (επιμ.), Η λογοκρισία στην Ελλάδα, εκδ. Ίδρυμα Ρόζα Λούξεμπουρκ, Αθήνα 2016.
· Αθανασιάδης Χάρης, «Δοκιμάζοντας τα όρια της ανοχής. Η Ιστορία του ανθρώπινου γένους, του Λευτέρη Σταυριανού (1984-1990)», στο Πηνελόπη Πετσίνη και Δημήτρης Χριστόπουλος (επιμ.), Η λογοκρισία στην Ελλάδα (Λεξικό), Καστανιώτης (υπό έκδοση).
· Ακαδημία Αθηνών, «Κριτικές παρατηρήσεις στο βιβλίο της ιστορίας της έκτης Δημοτικού», 22/3/2007 http://palio.antibaro.gr/society/akadhmia_teliko.php [τελευταία προσπέλαση: 19/6/2018]
· Αποστολίδου Ελένη, «Το "βάρος της ιστορίας" και τα συγκρουσιακά ζητήματα στην εκπαίδευση», Public History Weekly. The international blogjournal, τχ. 5, Μάρτιος 2017. Αναρτημένο στον ιστότοπο: https://public-history-weekly.degruyter.com/5-2017-12/controversial-issues/ (τελευταία προσπέλαση: 24/6/2018).
· Αποστολίδου Ελένη, «Από την “ενσυναίσθηση” στην "πολυπρισματικότητα": αλλαγές στις διδακτικές προτεραιότητες της ιστορίας στο σχολείο, αλλαγές στις πολιτικές προτεραιότητες», αναρτημένο στο αποθετήριο Ολυμπιάς.
· «Αφιέρωμα στο σχολικό εγχειρίδιο Ιστορίας της Στ’ Δημοτικού», Ιστότοπος «Αντίβαρο» http://palio.antibaro.gr/istoria.php (τελευταία προσπέλαση: 24/6/2018).
· Βώρος Φ. Κ., Απορίες για την ποιότητα –διδαξιμότητα του βιβλίου Ιστορίας της Στ’ Δημοτικού, Το Παρόν,22/4/2007 στο
· http://palio.antibaro.gr/society/paron_220407_10.pdf [τελευταία προσπέλαση: 19/6/2018]
· Γαζή Έφη, «Η πάλη των (σχολικών) τάξεων», Το Βήμα, 18/3/2007, http://www.tovima.gr/opinions/article/?aid=179732 [τελευταία προσπέλαση: 19/6/2018]
· Γαλάνης Μανόλης και Χαραλαμποπούλου Ισμήνη, «Τα σχολικά βιβλία “βαφτίζουν” τα Σκόπια “Μακεδονία” και τον Εμφύλιο “επανάσταση”»,εφ.ΠρώτοΘέμα, 2 Μαΐου 2017,
· https://www.protothema.gr/greece/article/675727/-vaftizoun-ta-skopiamakedonia-kai-ton-emfulioepanastasi/ (τελευταία προσπέλαση: 24/6/2018).
· Γρατσία Έλλη, «Το νέο βιβλίο της Στ’ Δημοτικού: μια κριτική θεώρηση», 10/3/2007 http://palio.antibaro.gr/society/gratsia_istoria.php [τελευταία προσπέλαση: 19/6/2018]
- Δημαράς Αλέξης, «Εκπαίδευση, Λογοτεχνία, Τέχνη» στο, Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τόμος ΙΣΤ’: Σύγχρονος Ελληνισμός από το 1941 ως το τέλος του αιώνα, Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα, 2000, σ.548-558.
·
- Ελληνική Εταιρεία Ιστορικών της Εκπαίδευσης, «Τοποθέτηση της ΕΛΕΙΕ για τα Αναλυτικά Προγράμματα Ιστορίας», ιστότοπος ΕΛΕΙΕ, 24 Μαΐου 2017, https://courses.eap.gr/course/view.php?id=90 [τελευταία προσπέλαση:24/6/2018].
· Επιστολή 40 δασκάλων, «Ιστορία Στ’ Δημοτικού- Ελληνική Ιστορία ή Νεοταξική Υστερία», 2007,
http://palio.antibaro.gr/society/daskaloi_istoria.php
[τελευταία προσπέλαση:24/6/2018].
· «Η μεζούρα της εθνικοφροσύνης», Ιστότοπος «Ιός», Ελευθεροτυπία, 18/2/2007 http://www.iospress.gr/ios2007/ios20070218.htm . (τελευταία προσπέλαση: 24/6/2018).
· «Κομμουνιστική προπαγάνδα στα σχολεία» [Οι θέσεις της Χρυσής Αυγής], ιστότοπος Χρυσή Αυγή, 6 Απριλίου 2017
http://www.xryshaygh.com/enimerosi/view/kommounistikh-propaganda-sta-scholeia-koboun-tous-agwnistes-tou-1821-libani?COLLCC=4094962674&#ixzz4dfyn7UlP (τελευταία προσπέλαση: 24/6/2018).
· Κακουριώτης Σπύρος, «Ποιος γράφει (την) Ιστορία;», Ο Αναγνώστης [ψηφιακό περιοδικό], [Μάιος 2017] (τελευταία προσπέλαση:24/6/2018.
· Καλοκαιρινός Κώστας, Ιστορία Ρωμαϊκή και Μεσαιωνική (146 π.Χ. -1453 μ.Χ.),ΟΕΔΒ, Αθήνα, 1965.
https://dimosioshoros.files.wordpress.com/2011/12/kalokairinos.pdf
· Κουλούρη Χριστίνα, Ιστορία και Γεωγραφία στα ελληνικά σχολεία (1834-1914), Γενική Γραμματεία Νέας Γενιάς, Αθήνα, 1988.
http://www.iaen.gr/istoria_kai_geografia_sta_ellinika_sholeia__1834_1914_-b-31*34.html
· Κουλούρη Χριστίνα, «Η ιστορία στην πυρά του φανατισμού», Καθημερινή, 7/1/2007, http://www.tovima.gr/opinions/article/?aid=178176 [τελευταία προσπέλαση: 19/6/2018]
- · Κουμπουρλής Γιάννης, Οι ιστοριογραφικές οφειλές των Σπ. Ζαμπέλιου και Κ. Παπαρρηγόπουλου. Η συμβολή Ελλήνων και ξένων λογίων στη διαμόρφωση του τρισήμου σχήματος του ελληνικού ιστορισμού (1782-1846), Αθήνα: ΙΙΕ/ΕΙΕ, 2012.
- Κωστοπούλου Μίνα, «Τέσσερις (διαφορετικές) απόψεις για τη σχολική Ιστορία», εφ. Η Αυγή, 14 Απριλίου 2017. http://www.avgi.gr/article/10839/8072041/tesseris-diaphoretikes-apopseis-gia-te-scholike-istoria[τελευταία προσπέλαση: 19/6/2018]
- · Μαΐλης Μάκης, «Το βιβλίο Ιστορίας της ΣΤ΄ Δημοτικού και η αντιπαράθεση εθνικισμού –κοσμοπολιτισμού»,Ριζοσπάστης,18/3/2007, Παιδεία.
- https://www.rizospastis.gr/story.do?id=3962613 [τελευταία προσπέλαση: 19/6/2018]
- · Μπιτσάκης Ευτύχης, «Μεταμοντέρνο υβρίδιο το βιβλίο της Στ’ Δημοτικού,ΠΡΙΝ,3/6/2007.
- https://kokkinhshmaia.wordpress.com/2007/06/03/%CE%BC%CE%B5%CF%84%CE%B1%CE%BC%CE%BF%CE%BD%CF%84%CE%B5%CF%81%CE%BD%CE%BF-%CF%85%CE%B2%CF%81%CE%B9%CE%B4%CE%B9%CE%BF-%CF%84%CE%BF-%CE%B2%CE%B9%CE%B2%CE%BB%CE%B9%CE%BF-%CF%84%CE%B7%CF%83-%CF%83%CF%84/[τελευταία προσπέλαση: 19/6/2018]
· Νατσιός Δημήτρης, συνέντευξη στον Αλέξη Παπαχελά, Εκπομπή «Νέοι Φάκελοι», ΣΚΑΪ, 9-10-2007.
https://www.youtube.com/watch?v=pgJYK9TrODE
· Παληκίδης Άγγελος (επιμ.), Κριτικές προσεγγίσεις του ναζιστικού φαινομένου. Από την ιστοριογραφία και την πολιτική θεωρία στη σχολική ιστορική μάθηση, Επίκεντρο, Θεσσαλονίκη 2013.
· Παληκίδης Άγγελος Α., «Οι απαντήσεις στα γιατί και τα πώς της σημερινής κρίσης από ένα εγχειρίδιο που πολεμήθηκε», 8/7/2015, ανάρτηση στο
[τελευταία προσπέλαση:24/6/2018].
· Παληκίδης Άγγελος, «Πώς πρέπει να διδάσκεται η Ιστορία;», εφ. Το Βήμα, 28 Μαΐου 2017.
[τελευταία προσπέλαση:19/6/2018].
· Πανελλήνια Ένωση Φιλολόγων (ΠΕΦ), «Παρατηρήσεις επί του σχεδίου του ΙΕΠ για το μάθημα της Ιστορίας» [Ανακοίνωση], 15 Μαΐου 2017, σ.3. http://www.p-e-f.gr/docs/734.pdf [τελευταία προσπέλαση:24/6/2018]
· Παπαδημητρίου Δέσποινα Ι., Από τον Λαό των Νομιμοφρόνων στο Έθνος των Εθνικοφρόνων. Η Συντηρητική Σκέψη στην Ελλάδα, 1922-1967. Αθήνα: Σαββάλας , 2006.
· Πυρπυρής Παναγιώτης, Μια ανάγνωση της εικονογραφίας της Ελληνικής Επανάστασης του 1821. Συμβολή στον οπτικό γραμματισμό, Αθήνα 2016. [Διαθέσιμο στο: http://ppirpiris.blogspot.gr/2018/01/1821.html] [τελευταία προσπέλαση: 19/6/2018]
· Ρεπούση Μαρία, κ.ά, Στα νεότερα και σύγχρονα χρόνια. Ιστορία Στ’ Δημοτικού, Αθήνα, 2006.
· Ρεπούση Μαρία, συνέντευξη στον Αλέξη Παπαχελά, Εκπομπή «Νέοι Φάκελοι», ΣΚΑΪ, 9-10-2007.
https://www.youtube.com/watch?v=rSFlUaodE8Q
· «Σχέδιο Προγραμμάτων Σπουδών για το μάθημα της Ιστορίας στην υποχρεωτική εκπαίδευση» στο
http://www.iep.edu.gr/images/IEP/GENERAL/Deltia_Typou/2017-04-04_ps_istorias.pdf 4/4/2017 (τελευταία προσπέλαση: 24/6/2018).
Τσάφος Βασίλης, Αναλυτικό Πρόγραμμα. Θεωρητικές προσεγγίσεις και εκπαιδευτικοί προσανατολισμοί, Μεταίχμ
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου
Σημείωση: Μόνο ένα μέλος αυτού του ιστολογίου μπορεί να αναρτήσει σχόλιο.