Πολιτιστικό Πρόγραμμα: "Με αφορμή μια ταινία: Η παρουσία των Εβραίων στην Ελλάδα"

 Το ολοκαύτωμα των Εβραίων της Θεσσαλονίκης 

    Η Θεσσαλονίκη μεταξύ άλλων ελληνικών πόλεων αποτέλεσε τόπο διαμονής μεγάλου αριθμού Εβραίων οι οποίοι είχαν δημιουργήσει μια εξαιρετικά ισχυρή κοινότητα. Παρόλα αυτά,  μετά την τριετή κατοχή της πόλης από τα στρατεύματα της ναζιστικής Γερμανίας η κοινότητα αυτή είχε χάσει την λάμψη της μια για πάντα αφού είχε αποδεκατιστεί έχοντας υποστεί ανεπανόρθωτα πλήγματα. Η συντριπτική πλειοψηφία των Εβραίων της Θεσσαλονίκης δολοφονήθηκε ενώ όσοι κατάφεραν να επιβιώσουν έπρεπε να ξεπεράσουν τα όσα βίωσαν τα οποία πλέον ήταν βαθιά ριζωμένα στη μνήμη τους. Το ολοκαύτωμα των Εβραίων, μέρος του οποίου εκτυλίχθηκε στη Θεσσαλονίκη, θα αποτελεί για πάντα μια ακόμη μαύρη σελίδα στην ανθρώπινη ιστορία.

Οι πρώτες κινήσεις των Γερμανών

    Οι Γερμανοί μπαίνουν στη Θεσσαλονίκη στις 9.4.41. Λίγες μέρες αργότερα απαγορεύουν την είσοδο των Εβραίων σε καφενεία, ζαχαροπλαστεία κ.λπ., επιτάσσουν το νοσοκομείο Χιρς και πολλά εβραϊκά σπίτια, φυλακίζουν τα μέλη του κοινοτικού Συμβουλίου, διατάζουν τους Εβραίους να παραδώσουν τα ραδιόφωνα τους και λεηλατούν τα γραφεία της Κοινότητας και τις πλουσιότερες εβραϊκές βιβλιοθήκες. Στις 11.7.1942 οι άνδρες Εβραίοι ηλικίας 18 - 45 ετών διατάζονται να παρουσιαστούν στην πλατεία Ελευθερίας. Εκεί αφού υφίστανται απερίγραπτα μαρτύρια καταγράφονται και οδηγούνται σε καταναγκαστικά έργα. Η Κοινότητα θα καταβάλει στους ναζί 2,5 δισ. δρχ. για να τους απελευθερώσει. Στο τέλος του ίδιου

χρόνου, οι ναζί κατάσχουν τις ανθούσες εβραϊκές επιχειρήσεις και καταστρέφουν το Ισραηλιτικό Νεκροταφείο. Στις 6.2.43 φτάνει στη Θεσσαλονίκη μια επιτροπή των SD με επικεφαλής τους Ντήτερ Βισλιτσένι και Αλόις Μπρύνερ και βάζει σε κίνηση τον μηχανισμό για το οριστικό ξεκλήρισμα των Εβραίων, που υποχρεώνονται τώρα να φορούν το κίτρινο άστρο του Δαυίδ και να κατοικούν σε ορισμένες μόνο συνοικίες (γκέτο). Τους απαγορεύεται επίσης η χρήση τηλεφώνων και δημοσίων μεταφορικών μέσων. Οι ναζί κρύβοντας τις πραγματικές τους προθέσεις, ισχυρίζονται μέσω του Αρχιρραβίνου Κόρετς, τον οποίο διορίζουν και πρόεδρο, ότι αποβλέπουν στην αναδιοργάνωση της Κοινότητας σε μια αυτόνομη περιοχή της πόλης με δικό της Δήμαρχο και Επιμελητήριο. Σχηματίζουν ακόμα μια εβραϊκή πολιτοφυλακή και επιβάλλουν στους Εβραίους να συντάξουν αναλυτικές δηλώσεις των περιουσιακών τους στοιχείων. Στις 6 Μαρτίου 1943 απαγορεύεται η έξοδος των Εβραίων από τα γκέτο, ενώ στο συνοικισμό του Βαρώνου Χιρς στήνεται το σκηνικό για την τελευταία πράξη της τραγωδίας. Εκεί θα οδηγηθεί το ανθρώπινο κοπάδι έτοιμο να παραδοθεί στη σφαγή.

Η κατάληξη των Εβραίων της Θεσσαλονίκης

    Την Κυριακή 14 Μαρτίου ανακοινώθηκε στους Εβραίους της συνοικίας-γκέτο Χιρς, ο εκτοπισμός τους στην Κρακοβία. Στο πρώτο τρένο έφυγαν 2.800 άτομα στοιβαγμένα ογδόντα-ογδόντα σε κάθε βαγόνι, με τελικό προορισμό το στρατόπεδο εξόντωσης Άουσβιτς ΙΙ Μπιρκενάου. Με τον δεύτερο συρμό που έφυγε από τη Θεσσαλονίκη στις 17 Μαρτίου, εκτοπίστηκαν οι κάτοικοι των συνοικιών Αγία Παρασκευή και Stazion Chiko. Εκδιώχτηκαν επίσης 15.000 από τη συνοικία Ρεζί Βαρδάρ σε λιγότερο από μία ώρα. Στις 15 Ιουλίου και οι τελευταίοι 2.000 Εβραίοι είχαν αποσταλεί στο Άουσβιτς. Χαρακτηριστικό του μεγέθους των εγκλημάτων που διαπράττονταν κατά των Εβραίων είναι το γεγονός ότι από τους δεκάδες χιλιάδες ανθρώπους που έφτασαν στα στρατόπεδα συγκέντρωσης μόνο  το 5% κατάφερε να γλυτώσει και να επιστρέψει πίσω μετά το πέρας του πολέμου. Συνολικά 45.000 Θεσσαλονικείς Εβραίοι έφτασαν στο από τη Θεσσαλονίκη, οι οποίοι λίγες ώρες μετά την άφιξή τους θανατώθηκαν στους θαλάμους αερίων.

Η στάση των Ελλήνων τον διωγμό των Εβραίων

    Έχουν καταγραφεί μόνο 78 περιπτώσεις χριστιανών ιδιωτών Θεσσαλονικέων που παρείχαν βοήθεια στους υπό διωγμό εβραίους της πόλης. Επίσης τα μέλη του τοπικού συλλόγου αναπήρων πολέμων του αλβανικού μετώπου του 1940, ζήτησαν να εξαιρεθούν από τον εκτοπισμό όσοι από τους Εβραίους συντρόφους τους είχαν πολεμήσει στην Αλβανία. Οι δικηγόροι Σπηλιάκος, Δίγκας, Λεβής και ο καθηγητής Βιζουκίδης, τάχθηκαν κατά των εκτοπισμών, αλλά γενικά η ελίτ των διανοουμένων της πόλης δεν συμπαραστάθηκε. Όπως σχολιάζει ο Γιώργος Μαυρογορδάτος, «[...] στην ιδιαίτερη περίπτωση των Σεφαραδιτών Εβραίων, δικαιώθηκε με τον πιο τραγικό τρόπο η πολιτική της αφομοίωσης που πρέσβευαν ο βενιζελισμός και οι οπαδοί του στο εσωτερικό της μειονότητας. Για τον μεγάλο όγκο της, την κρίσιμη ώρα, η έλλειψη αφομοίωσης εσήμανε την απουσία, όχι μόνο πρακτικών δυνατοτήτων διαφυγής, αλλά και έμπρακτης αλληλεγγύης εκ μέρους του χριστιανικού πληθυσμού». Κάτι που δεν ίσχυσε με τους ισραηλίτες της Παλαιάς Ελλάδας.

    Ο  Μητροπολίτης Θεσσαλονίκης Γεννάδιος, κατά τη διάρκεια της γερμανικής κατοχής της Θεσσαλονίκης, έδωσε οδηγίες στους Χριστιανούς της πόλης να μην προβούν σε καμία διάκριση προς τους Εβραίους συμπολίτες τους, όταν οι τελευταίοι υποχρεώθηκαν από τις κατοχικές δυνάμεις να φορούν το κίτρινο άστρο, ενώ έκανε διάβημα για να σταματήσουν οι εκτοπίσεις των Εβραίων στα στρατόπεδα συγκέντρωσηςΕπίσης ζήτησε την ανθρώπινη μεταχείριση των εκτοπισμένων (περίπτωση αναπήρων του αλβανικού μετώπου), υποστήριξε τη διανομή χρηματικής βοήθειας (με τη μεταφορά χρημάτων από την Αθήνα) και αξίωσε την προστασία των εκχριστιανισθέντων Ελληνοεβραίων. Για τη δράση του αυτή, ο μητροπολίτης Θεσσαλονίκης Γεννάδιος ανακηρύχθηκε - μετά θάνατον - το 1969 ¨Δίκαιος των Εθνών" στο Ισραήλ, τίτλος που αποδίδεται σε όσους έσωσαν τη ζωή σε Εβραίους στον πόλεμο. Παρόλα αυτά, αρκετοί ιστορικοί θεωρούν ότι ο Μητροπολίτης Γεννάδιος δεν ανέδειξε τον διωγμό των Εβραίων σε εθνική προτεραιότητα, μην κινητοποιώντας τις αρχές και τον πληθυσμό της πόλης, ενώ είχε και αρνητική εμπλοκή στην διάθεση των κατασχεθέντων εβραϊκών περιουσιών και των υλικών από το κατεστραμμένο εβραϊκό νεκροταφείο, στάση που νομιμοποίησε το πλιάτσικο.

Η επόμενη μέρα για τους Εβραίους της Θεσσαλονίκης

Οι Γερμανοί αποχώρησαν από τη Θεσσαλονίκη στα τέλη Οκτωβρίου 1944. Από τους 54.000 Θεσσαλονικείς Εβραίους που μεταφέρθηκαν στα στρατόπεδα συγκέντρωσης επέζησαν μόνο 1950 και ξαναγύρισαν στην Ελλάδα σε κατάσταση εξαθλίωσης, χωρίς περιουσίες και πόρους διαβίωσης. Μόνο το 1/3 εξ αυτών είχε τη δυνατότητα να ασκήσει μία τέχνη για να επιβιώσει. Το Ελληνικό κράτος δήλωσε αδυναμία να παράσχει βοήθεια, με τη δικαιολογία ότι θα μπορούσαν να απευθυνθούν στις διεθνείς εβραϊκές οργανώσεις. Η πρώτη ελληνική κυβέρνηση ωστόσο, αποφάσισε με νόμο του Παπανδρέου τον Νοέμβριο του 1944, την επιστροφή των εβραϊκών περιουσιών.  Η κυβέρνηση Βούλγαρη αρνήθηκε να επικυρώσει το νόμο και τον Ιανουάριο του 1946 η Κυβέρνηση Θεμιστοκλή Σοφούλη δημοσίευσε το νόμο 846 με τον οποίο έπαυε να ασκεί κάθε έλεγχο το ελληνικό δημόσιο στις εβραϊκές περιουσίες και τις παραχωρούσε σε μια ειδική εβραϊκή οργάνωση. Το διάταγμα όμως που θα ενέκρινε τη σύστασή της, δεν υπογράφηκε από τον τότε βασιλέα. Σε αυτό, έπαιξαν ρόλο κυρίως οι 12.000 επιτηρητές των εβραϊκών περιουσιών, οι οποίοι σύστησαν ένα ταμείο 600.000 δολαρίων για την υπεράσπιση των συμφερόντων τους. Επρόκειτο για μη Εβραίους Έλληνες που είχαν αναλάβει τη διαφύλαξη των εβραϊκών περιουσιών και αρνούνταν να τις επιστρέψουν. Η Κυβέρνηση Παναγή Τσαλδάρη δεν ακύρωσε το διάταγμα 846, αλλά δεν προώθησε και την εφαρμογή του, από το φόβο των αντιδράσεων των βουλευτών της Μακεδονίας. Τον Απρίλιο του 1947 ο Παναγής Τσαλδάρης επισκέφθηκε τη Θεσσαλονίκη με σκοπό τη διευθέτηση του ζητήματος των περιουσιών. Την ίδια περίοδο, εφημερίδα δημοσίευσε μια συκοφαντική είδηση περί επανόδου στην Ελλάδα 300 λιποτακτών Εβραίων κατά τον πόλεμο του 1940, οι οποίοι θα συνωμοτούσαν για την ανατροπή της κυβέρνησής του. Η κυβέρνηση διέψευσε το δημοσίευμα και η κυβέρνηση Σοφούλη παραχώρησε προσωρινά τη διαχείριση των εβραϊκών περιουσιών στην κεντρική οργάνωση των εβραίων στην Ελλάδα.

Οι Εβραίοι της Θεσσαλονίκης σήμερα

    Παρόλα όσα πέρασε η εβραϊκή κοινότητα παραμένει ενεργή ακόμα και σήμερα,  σε πολύ μικρότερο μέγεθος όμως. Αριθμεί περίπου 1.100 μέλη και αποτελεί τη δεύτερη σε μέγεθος Εβραϊκή κοινότητα της Ελλάδος μετά την Αθήνα. Διατηρεί τη Συναγωγή Μοναστηριωτών και τη Γιαντ Λεζικαρόν, Δημοτικό Σχολείο Ταλμούδ Τορά Αγκαδόλ, Γηροκομείο Σαούλ Μοδιάνο, Εβραϊκό Μουσείο, Κοινοτικό Κέντρο. Τον Ιανουάριο του 2018 θεμελιώθηκε στη Θεσσαλονίκη Μουσείο Ολοκαυτώματος Ελλάδος και Εκπαιδευτικό Κέντρο για τα ανθρώπινα δικαιώματα.

Νίκος Μπ. (Γ2)

 

Πηγές

Ισραιλίτικη κοινότητα Θεσσαλονίκης

Βικιπαίδεια