Η αποτυχία καθιέρωσης
επετείων και εορτασμών που σχετίζονται με το Β’ΠΠ στον ελληνικό χώρο,
πέρα απ’ αυτή της 28ης Οκτωβρίου, αντανακλά τις ιστορικές συνθήκες
που διαμορφώθηκαν κατά τα μετεμφυλιακά χρόνια και αντανακλά
και την πορεία ενός ολόκληρου λαού που νοηματοδότησε τη δεκαετία του ’40
μέσα από ποικίλες ατομικές αλλά και διαιρεμένες μνήμες. Στην
εργασία αυτή θα εξετάσουμε τους ιδιαίτερους όρους που διαμόρφωσαν τη μνήμη της
Αντίστασης στην Ελλάδα σε σύγκριση με τα τεκταινόμενα στην Ευρώπη και θα
παρουσιάσουμε το πολιτικό και ιδεολογικό πλαίσιο μέχρι και την οριστική αναγνώριση. Τέλος, θα
αξιολογήσουμε τη σημερινή θέση του
εορτασμού της Εθνικής Αντίστασης στον επετειακό χάρτη σε συνδυασμό με τις προσπάθειες καθιέρωσης άλλων ιστορικών
ορόσημων.
Από τις παραδόσεις
στις επετείους
Η
δημιουργία παραδόσεων, επίσημων ή ανεπίσημων, δεν αποτελεί τίποτε άλλο παρά μια κατασκευή ,
αναγκαία κάτω από συγκεκριμένες
κοινωνικές και πολιτικές συνθήκες και με πρόδηλο στόχο τη διασφάλιση της
κοινωνικής συνοχής και της εθνικής ταυτότητας . Στις περιπτώσεις αυτές κράτος, έθνος και
κοινωνία συγκλίνουν σ’ έναν κοινά αποδεκτό εθνικό τόπο μνήμης,
θεσμοθετώντας επετείους, ανεγείροντας μνημεία και επιλέγοντας εθνικά σύμβολα. Η
επιλογή επομένως συγκεκριμένων ιστορικών γεγονότων για τον εορτασμό επετείων
δεν είναι ανεξάρτητη από πολιτικές συγκυρίες και βαθιούς κοινωνικούς μετασχηματισμούς, που επιτρέπουν
την ευρύτερη δυνατή αποδοχή από το εθνικό σώμα. Η
υπενθύμιση του κοινού - ηρωικού κατά το
σύνηθες -παρελθόντος δεν περιορίζεται μόνο στη διάκριση «ημών» και «υμών», αλλά
λειτουργεί και παραδειγματικά υπερτονίζοντας πράξεις και πρόσωπα ως άξια
μίμησης. Στα
κριτήρια αυτά ανταποκρίνονται ασφαλώς και
οι δύο εθνικές επέτειοι στην Ελλάδα, η 25η Μαρτίου 1821 και η 28η
Οκτωβρίου 1940.
Δεύτερος
Παγκόσμιος Πόλεμος και ευρωπαϊκές επέτειοι: πολιτικές λήθης και μνήμης
Η
θεσμοθέτηση και ο εορτασμός επετείων εθνικής ανεξαρτησίας δεν είναι βέβαια
αποκλειστικότητα της Ελλάδας. Στη συντριπτική τους πλειοψηφία πολλά σύγχρονα
κράτη τιμούν την ανεξαρτησία τους από
μια τυραννική εσωτερική ή εξωτερική
επιβολή ή την αντίσταση απέναντι σ’ έναν πιο ισχυρό εχθρό. Τυπικά παραδείγματα
τέτοιων εορτασμών αποτελούν ιστορικά γεγονότα που συνδέονται με το Δεύτερο
Παγκόσμιο Πόλεμο. Στο πλαίσιο αυτό ευρωπαϊκές χώρες, όπως η Γαλλία στις 8 Μαΐου
(1945) και η Ρωσία στις 9 Μαΐου τιμούν με λαμπρές εκδηλώσεις τη λήξη του
πολέμου, αντιμετωπίζοντάς τη ως ένα νικηφόρο γεγονός γι’ αυτές, ενώ
οι ηττημένες χώρες, όπως η Γερμανία, την αντιμετωπίζουν μάλλον αμφίθυμα. Πιο
ακραία περίπτωση είναι ασφαλώς οι βαλτικές χώρες, Εσθονία, Λετονία και
Λιθουανία που θεωρούν λήξη του πολέμου και απελευθέρωση – λόγω και της
ιστορικής εξέλιξής τους -την αποχώρηση του ρωσικού στρατού από τα εδάφη τους.
Το τέλος
του πολέμου θα βρει την Ευρώπη, όπως και τη μεγάλη ηττημένη του πολέμου
Γερμανία, χωρισμένη στα δύο. Οι νέες διαιρέσεις θα βρουν, σύμφωνα με την
κυρίαρχη δυτική αντίληψη, τη δυναμική
τους στο δίπολο «ολοκληρωτισμός» (για τις ανατολικές χώρες) και «δημοκρατία»
(για τις δυτικές χώρες) ενσωματώνοντας και τις ανάλογες πολιτικές μνήμης. Παρ’
όλη ωστόσο την πολιτική αυτή διαίρεση, αν θέλαμε να βρούμε ένα κοινό σημείο ανάμεσα σε πολλές
ευρωπαϊκές χώρες, αυτό θα ήταν η έκδηλη
προσπάθειά τους να αποτινάξουν από πάνω τους κατά περίπτωση το στίγμα είτε της ελάχιστης πολεμικής αντίδρασης και της άνευ
όρων παράδοσης στους Ναζί είτε της συνέργειας στα εγκλήματα πολέμου και πολύ
συνηθέστερα του μαζικού δωσιλογισμού.
Ενταγμένες στο στρατόπεδο των νικητών,
στο στρατόπεδο των ηττημένων ή και σ’ αυτό
ακόμη των «επιδέξιων ουδετέρων»,
οι ηγεσίες των χωρών και οι πολίτες τους συνεπακόλουθα είχαν να επεξεργαστούν
και να επανακατασκευάσουν ένα αντιστασιακό παρελθόν, που, σε κάποιες
περιπτώσεις όχι και τόσο περιορισμένες, μικρή σχέση είχε με την πραγματικότητα.
Η ανάγκη
των ευρωπαϊκών κρατών να προσαρμοστούν και να εξασφαλίσουν τη συνέχεια στο μεταπολεμικό ψυχροπολεμικό σκηνικό
δημιούργησε τον δικό τους «μύθο» σε σχέση με τη συμμετοχή τους στον πόλεμο.
Έτσι χώρες, ακόμα και σύμμαχοι του «Άξονα», παρουσιάστηκαν ως «θύματα»
-χαρακτηριστική η περίπτωση της Αυστρίας -,
ενώ χώρες με σημαντικό ιστορικό δωσιλογισμού αποδόθηκε σε προδότες που, σύμφωνα
με τις επίσημες εκδοχές, προέρχονταν κατά κύριο λόγο από τις
γερμανικές μειονότητες. Από
την άλλη συμμετοχή σεβαστού αριθμού
πολιτών τους στην εξόντωση του εβραϊκού πληθυσμού και την ιδιοποίηση των
περιουσιών τους ήταν κάτι που καμιά χώρα δεν θα παραδεχόταν ανοιχτά.
Οι εκδοχές αυτές έπρεπε όμως να συνδυαστούν
και με ένα ηρωικό παρελθόν, το οποίο βρήκε την πραγμάτωσή του στην έννοια της αντίστασης. Ακόμη και αν
επρόκειτο για μεμονωμένες περιπτώσεις σε
κάθε χώρα, για ψήγματα ή για πιο σοβαρές, πολυπληθέστερες και οργανωμένες
μορφές, βαφτίστηκαν παλλαϊκή αντίσταση,
προσφέροντας έτσι μια επίσημη και ωραιοποιημένη εκδοχή της παρουσίας κάθε λαού
κατά το Β’ΠΠ.
Τυπικό παράδειγμα η Γαλλία και την περιβόητη collaboration του καθεστώτος του Βισύ με
τους Ναζί και την εργώδη προσπάθεια του γαλλικού κράτους να υποτιμηθεί εξυψώνοντας τη σημασία της Résistance.
Δεύτερος
Παγκόσμιος Πόλεμος και επέτειοι στην Ελλάδα: όταν αντιστέκεται η μνήμη της
Αντίστασης
Ενώ λοιπόν
σε όλη την Ευρώπη κατά τη μεταπολεμική περίοδο τα κράτη προσπαθούν να
συγκροτήσουν μια νέα ενοποιητική συλλογική μνήμη με ηρωικό πρόσημο
υπερπροβάλλοντας το αντιστασιακό τους παρελθόν, η Ελλάδα ακολουθεί τον δικό της
μοναχικό δρόμο. Η πρώτη προσπάθεια να εορτασθεί η πάλη κατά του κατακτητή τιμώντας
την προσφορά του Έλληνα Στρατιώτη και μάλιστα από τους ίδιους τους πολίτες γίνεται μέσα στην Κατοχή, ένα χρόνο μετά την είσοδο
της χώρας στον πόλεμο, στις 28 Οκτωβρίου 1941. Από
το 1944 και μετά θα αναγνωριστεί ως μέρα εθνικής επετείου και επίσημης αργίας,
η μοναδική που σχετιζόταν με το Β’ΠΠ. Άλλωστε ήταν μια μέρα ορόσημο, όπου όλοι
διεκδικούσαν δάφνες για τη συμμετοχή τους, χωρίς να αποκλείεται και να
αμφισβητείται κανενός η προσφορά. Η
σημασία της ημέρας αυτής, ως αρχή της πάλης κατά του φασισμού, ήταν
αναμφισβήτητη για όλο τον κόσμο της Αριστεράς, παρόλο που τον Οκτώβριο του ’45
η Κεντρική Επιτροπή του Πολιτικού Συνασπισμού των Κομμάτων του ΕΑΜ καλούσε το
λαό να μη συμμετάσχει στις κεντρικές επίσημες εκδηλώσεις αλλά στις συνοικιακές,
φανερή ένδειξη του κλίματος πριν την
έναρξη του εμφύλιου.
