"Τα ονόματα των Νεοελλήνων και οι πηγές προέλευσή τους"- Πολιτιστικό πρόγραμμα "Η περιπέτεια των ονομάτων"

Από τους μαθητές του Γ'3:

Γιάννη Παπαδόπουλο

Γιάννη Σιακαβάρα

Λεωνίδα Σκάκα

 

  ΤΟ ΟΝΟΜΑ

 Τα ονόματα ανέκαθεν είχαν σπουδαία σημασία για την ανθρώπινη επικοινωνία και κατανόηση, δεδομένου ότι έπαιζαν το ρόλο των στοιχείων εκείνων με τα οποία γινόταν γνωστή η δήλωση προσώπων, ζώων και αντικειμένων. Το όνομα γρήγορα εξελίχθηκε σε μέσο με το οποίο δηλώνεται κάποιο πρόσωπο ή πράγμα. Και αν το όνομα  έχει σημασία για το φυτικό και ζωικό κόσμο, πολύ περισσότερο έχει για τον άνθρωπο, στον οποίο είναι εντονότερος ο προσωπικός χαρακτήρας, τα  ιδιαίτερα χαρακτηριστικά που  εμφανίζονται σε διαφορετικούς ανθρώπους
με τρόπο   ανεπανάληπτο. Το όνομα και η ονοματοδοσία δεν εξελίχθηκαν άσχετα προς τον ιστορικό βίο και τις περιπέτειες των λαών. Μέσω των ονομάτων μπορεί να παρακολουθήσουμε την ιστορική πορεία ενός ολόκληρου έθνους. Συχνά τα ονόματα ασκούν επάνω μας γοητεία και δύναμη, ενώ άλλα αποστροφή. Αυτό συμβαίνει επειδή τα φέροντα τα ονόματα αυτά πρόσωπα συνδέονται με καλές αναμνήσεις του παρελθόντος στην πρώτη περίπτωση και με αρνητικές εμπειρίες και καταστάσεις στη δεύτερη. Συχνά τα ονόματα είναι διακριτικά του θρησκεύματος του φέροντος προσώπου και συνδέονται με τις φιλοσοφικές ή κοινωνικές πεποιθήσεις των ανθρώπων.

ΑΠΟΚΤΗΣΗ ΟΝΟΜΑΤΟΣ: ΔΕΞΑΜΕΝΗ ΟΝΟΜΑΤΩΝ

  Οι μελλοντικοί γονείς έχουν να επιλέξουν ανάμεσα σε πολλές κατηγορίες ονομάτων αυτό το οποίο θεωρούν ότι ταιριάζει στο παιδί τους. Τα ονόματα που χρησιμοποιούνται στην Ελλάδα σήμερα μπορούμε να τα κατηγοριοποιήσουμε με δύο διαφορετικούς τρόπους:

 Α) με βάση τη γλώσσα προέλευσης:

    1) Ελληνικά 

    2) Ξένα (κυριότερη κατηγορία είναι τα εβραϊκά και δευτερευόντως τα λατινικά)

 Β) με βάση τον τρόπο εισαγωγής στη γλώσσα. Ονόματα που επικράτησαν μέσω:

    1) της αρχαίας ελληνικής παράδοσης

    2) της εκκλησιαστικής παράδοσης,

    3) του λαϊκού πολιτισμού.

   Υπάρχει όμως και μια άλλη πηγή, λιγότερη γνωστή και συνηθισμένη, αλλά εξίσου σημαντική, όχι μόνο στην ελληνική, αλλά σε όλες τις γλώσσες. Eίναι η λαϊκή και μη ιστορική πηγή, αυτή που αντλεί τα ονόματα από το παρόν του λαού και μάλιστα από πράγματα, καταστάσεις ή ιδιότητες που του κάνουν εντύπωση και τις θεωρεί σημαντικές. Βαφτιστικά από την αρχαία ελληνική παράδοση . Αγαθοκλής , Αθηνά , Αλεξάνδρα , Δημοσθένης , Ηρακλής, Θεμιστοκλής , Ιππολύτη , Καλλιόπη , Λεωνίδας , Μελπομένη , Οδυσσέας , Ολυμπιάς , Πηνελόπη, Περικλής, Σωκράτης, Χαρίλαος, Μιλτιάδης, Μενέλαος, Ιφιγένεια. Η εκκλησιαστική παράδοση στα πλαίσια μιας αρχικά γενικευμένης απομάκρυνσης από το πνεύμα της αρχαιότητας, στη θέση πολλών αρχαίων ονομάτων υιοθέτησε νέα ονόματα: είτε ελληνικά είτε ρωμαϊκά, ανάλογα με το όνομα των αγίων που τα είχαν και επίσης, διέδωσε άλλα ήδη υπάρχοντα, κυρίως εβραϊκά (Μαρία, Ιωάννης κ.λπ.).Ταυτόχρονα, μην ξεχνάμε ότι πολλοί άγιοι είχαν αρχαία ελληνικά ονόματα (π.χ. Δημήτριος).

Βαφτιστικά από την εκκλησιαστική παράδοση .

  α) Βαφτιστικά από την Παλαιά Διαθήκη. Αυτά τα ονόματα είχαν μεγάλη διάδοση τα     πρώτα χριστιανικά χρόνια αλλά αργότερα περιορίστηκε η χρήση τους και εμφανίζονται σήμερα σποραδικά σε μερικά μέρη. Αβακούμ, Αβραάμ (Αβράμης , Μαμής) , Αδάμ (Αδάμος , Δάμος , Αδάμας ,Αδαμάκης), Ανανίας (Νανιάς) , Δαβίδ (Δαβίδης , Δαβίθης)κ.λ.π.

  

   β) Βαφτιστικά ονόματα αγίων. Αθανάσιος ,Βασίλειος Γεώργιος ,Δημήτριος, κλπ.

   γ) Βαφτιστικά ονόματα εορτών και γενικά από την θρησκευτική ορολογία. Αγαπητός

(ιδού ο υιός μου ο αγαπητός) , Άγγελος , Βαϊα , Δέσποινα , Ευαγγελία , Ζωοπηγή (ζωοδόχος πηγή), Θεοφάνης (Θεοφάνια) , Λάμπρος (Λαμπρή ) , Πανάγια (Παναγία) , Παράσχος (Παράσχου κύριε) κ.λ.π.

Λαϊκή και μη ιστορική πηγή

    1) ΖΩΑ: Η συνήθεια να αποδίδεται στον άνθρωπο όνομα από ζώο είναι αρχαιότατη (πβ. αρχ. Λέων, Δράκων). Υπάρχουν ιδιότητες στα ζώα όπως η ταχύτητα, η εξυπνάδα, η δύναμη, αλλά και η χάρη και η ομορφιά (κυρίως για τα πτηνά) που έδωσαν αφορμή για απόδοση αντίστοιχων ιδιοτήτων σε ανθρώπους μέσω της ονοματοδοσίας. Μερικά από τα πιο συνηθισμένα τέτοια νεοελληνικά ονόματα είναι τα θηλυκά ονόματα πτηνών: Παγόνα (πβ. αρχ. Ταώς «παγόνι»), Γερακίνα (πβ. αρχ.Ιέραξ), Περδίκα / Περδικώ (πβ. αρχ. Πέρδιξ και Περδίκκας), Περιστέρα (πβ. αρχ. όνομα Περιστερά), Αηδόνα, όνομα που απαντά κυρίως στον Πόντο (πβ. αρχ. όνομα Αηδών) και τέλος Τρυγόνα(επίσης πβ. αρχ. όνομα Τρυγών).

    2) ΦΥΤΑ: Πολύ περισσότερα είναι τα ονόματα που προέρχονται από φυτά. Συνήθως υπάρχουν ιδιότητες στα φυτά που οι άνθρωποι αποδίδουν σε ανθρώπους για λόγους επαινετικούς: η άνθηση, το ωραίο χρώμα, η τρυφερότητα. Και καταρχάς να σημειώσουμε ότι το ίδιο το άνθος έδωσε ονόματα όπως: Ανθή και Ανθούλα. Συναντούμε επίσης ονόματα όπως:

   α)από το γαρύφαλλο: Γαρυφαλλιά 

   β)από το γιασεμί: Γιασεμούλα και Γιασεμίνα

   γ)από το αειθαλές φυτό δάφνη: Δάφνη, Δαφνούλα

   δ)από το όμορφο: ζουμπούλι: Ζουμπουλία, αλλά και αρσεν. Ζουμπούλης

   ε)από το έντονο χρώμα του κερασιού: Κερασιά

   στ)από τον ωραίο και λευκό κρίνο: Κρινιώ

   ζ)από το μυρωδάτο λεμόνι: Λεμονιά αλλά και αρσεν. Λεμονής

   η)από την αειθαλή μυρσίνη: Μυρσίνη

   θ)από τη μυρτιά, δηλαδή τη μυρσίνη: Μυρτώ

   ι)από τη νεραντζιά: Νεραντζιά αλλά και αρσεν. Νεράτζης κ. Νερατζής

   ια)από τη μεγαλοπρέπεια και αφθονία των καρπών της ροδιάς: Ροδιά / Ροδούλα / Ρὀδη              

      και αρσεν. Ρόδης (υπάρχει και αρχ. Ρόδη)

   ιβ)από την ομορφιά του τριαντάφυλλου:Τριανταφυλλιά αλλά και αρσεν. Τριαντάφυλλος.

    3) ΟΡΥΚΤΑ: Αλλά και ορυκτά έγιναν αφορμή σχηματισμού ονομάτων, ιδίως τα πολύτιμα μέταλλα που χρησιμοποιούνται ακόμα και στον καθημερινό λόγο για να αποδώσουν μεταφορικά ιδιότητες όπως η δύναμη, η σταθερότητα, η πολύτιμη αξία κλπ.

   α)από το ασήμι: Ασημάκης / Ασημένια κ Ασημίνα

   β)από το διαμάντι: Διαμάντης / Διαμαντής κ. θηλ. Διαμάντω και από εκεί Μαντώ

   γ)από το ζαφείρι: Ζαφείρης και Ζαφειρούλα

   δ)από το κρύσταλλο: Κρυστάλλω και αρσ. Κρυστάλλης

   ε)από το μάλαμα: Μαλάμω και διαλεκτ. Μαλαματή κ. Μαλαματένια

   στ)από το σμαράγδι: Σμαράγδα κ. Σμαραγδή κι από εκεί Σμαρώ κ. Σμαρή

  ζ)από το χρυσάφι και τον χρυσό: Χρυσάφης θηλ. Χρυσάφω. Επίσης, Χρυσός κ. Θηλ.

     Χρύσα κ. Χρυσούλα (και από αυτά με σύνθεση: Χρυσαυγή, Χρυσάννα).

  4) ΑΠΟ ΗΘΙΚΑ ΠΡΟΤΕΡΗΜΑΤΑ: Τα ονόματα αυτά, που είναι ίσως τα πιο εκφραστικά που υπάρχουν, προέκυψαν από ιδιότητες που δίνοντας ένα όνομα σε κάποιον ευχόμαστε κατά κάποιον τρόπο αυτός να τις αποκτήσει και να τις μεγαλώσει .

   α)Αγαθή και σε διαλέκτους Αγάθω, από την έννοια του αγαθού και του καλού. Με την ίδια σημασία και το όνομα Καλή. Η έννοια του καλού κυριαρχεί σε πολλά ονόματα, όπως είδαμε μιλώντας και για το αρχ. όνομα Καλλιόπη.

   β)Ακριβή. Η σημασία είναι πολύτιμος, ευχόμαστε δηλαδή να γίνει ο φορέας του ονόματος άνθρωπος μεγαλης αξίας για τις ιδιότητές του. Με την ίδια σημασία χρησιμοποιήθηκε το αρχ. όνομα Πολύτιμος ενώ υπάρχει και σύγχρονο θηλ. όνομα Πολύτιμη και συνηθέστερα Πολυτίμη.

  γ)Αρετή ως ευχή να την αποκτήσει ο φορέας του ονόματος.

  δ)Διαλεχτή με την έννοια ο φορέας του ονόματος να γίνε ξεχωριστό, εκλεκτό άτομο.

  ε)Χάιδω από το χάδι και χάιδι, ως είδος θωπευτικής στάσης προς το πρόσωπο που έχει   το όνομα.

 στ)Χαρά και συνηθέστερα Χαρούλα, με την έννοια ότι ο φορέας του ονόματος είναι πηγή Χαράς για τους άλλους.

 Σε όλα τα παραπάνω ονόματα λανθάνει η ευχή ο φορέας τους να αποκτήσει ορισμένη αρετή. Αλλά μερικά ονόματα έχουν την αφετηρία τους ακριβώς σε υπαρκτές ευχές. Τα πιο συνηθισμένα είναι:

   α)Ζήσης (από την ευχή «να ζήσει»)

   β)Καλομοίρα (από την ευχή «να έχει καλή μοίρα»

  γ)Πολυχρόνης, από όπου και Χρόνης κ Χρονάκης (από την ευχή «χρόνια πολλά» και       «Πολύχρονος»)

  δ)Σταμάτης / Σταματούλα (εδώ σύμφωνα με μελετητές λαογράφους πιθανόν να λανθάνει μια αποτρεπτική ευχή να σταματήσει κάτι, π.χ. ο θάνατος των παιδιών που γεννιόντουσαν μέχρι τώρα ή η τεκνογονία ή η θηλεογονία. Πάντως αργότερα συνδέθηκε το όνομα με την εορτή των αρχαγγέλων εξαιτίας της φράσης που αποδίδεται στον αρχάγγελο Μιχαήλ «Στώμεν καλώς, στώμεν μετά φόβου»).

Βιβλιογραφία: 

1)     Εισαγωγή στην ελληνική ονοματολογία

2)  www.openarchives.gr/view/349056

3) www.imverias.blogspot.gr/2013/01/blog-post_7343.html