"Η ζωή και το έργο του Νίκου Καζαντζάκη" -Πολιτιστικό Πρόγραμμα: "Βίος και Πολιτεία του Νίκου Καζαντζάκη. 2017: Έτος Καζαντζάκη"

Αμαξοπούλου Μαρία 

Οικογενειακή φωτογραφία. Όρθιος ο Νίκος Καζαντζάκης

Αποστολίδου Αθηνά

Βλιαγκόφτη Ανδρομάχη

Διαμαντοπούλου Σουζάνα

Ζηκόπουλος Θεμιστοκλής

 

ΚΑΤΑΓΩΓΗ – ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑ

Ο Καζαντζάκης, πεζογράφος, συγγραφέας θεατρικών έργων, ποιητής και μεταφραστής, είναι από τις πνευματικές φυσιογνωμίες με τη μεγαλύτερη απήχηση στην Ελλάδα και στο εξωτερικό. Γεννήθηκε στις 18 Φεβρουαρίου (σύμφωνα με το παλιό ημερολόγιο ή στις 3 Μαρτίου σύμφωνα με το καινούργιο) του 1883 στο Μεγάλο Κάστρο του Ηρακλείου της Κρήτης. Ο πατέρας του ήταν ο Μιχάλης Καζαντζάκης,  έμπορος γεωργικών προϊόντων και κρασιού. Καταγόταν από το χωριό Βαρβάροι, μετέπειτα Μυρτιά Ηρακλείου της Κρήτης. Παντρεύτηκε τη Μαρία Χριστοδουλάκη το 1882. Η μητέρα του καταγόταν από το χωριό Ασυρώτοι, το σημερινό Κρυονέρι του Δήμου Κουλούκωνα στο νομό Ρεθύμνου. Ο Καζαντζάκης είχε δύο αδερφές, την Αναστασία και την Ελένη και έναν αδερφό, το Γιώργο, ο οποίος πέθανε σε βρεφική ηλικία.

Το σπίτι όπου γεννήθηκε ο Νίκος Καζαντζάκης.
Κατεδαφίστηκε το 1956

        ΠΑΙΔΙΚΑ ΧΡΟΝΙΑ – ΣΧΟΛΕΙΟ

Ο Καζαντζάκης τελείωσε το Δημοτικό και το Γυμνάσιο στο Ηράκλειο. Το 1889, όταν ο ίδιος ήταν έξι ετών, η οικογένεια Καζαντζάκη κατέφυγε για έξι μήνες στον Πειραιά, για να γλιτώσει από το διωγμό των Οθωμανών. Αργότερα, το διάστημα μεταξύ 1897 και 1898, κατά την τελευταία μεγάλη Κρητική Επανάσταση, κατέφυγαν στη Νάξο.

                     ΣΠΟΥΔΕΣ- ΓΛΩΣΣΕΣ 
 ΠΡΩΤΗ ΕΜΦΑΝΙΣΗ ΣΤΑ ΓΡΑΜΜΑΤΑ

Στο Ηράκλειο έλαβε τη στοιχειώδη μόρφωση κι έπειτα το 1897 γράφτηκε στη Γαλλική Εμπορική Σχολή του Τίμιου Σταυρού στη Νάξο, όπου διδάχθηκε τη γαλλική και την ιταλική γλώσσα και ήρθε σε μία πρώτη επαφή με τον δυτικό πολιτισμό.

Απολυτήριο του Ν. Καζαντζάκη από την Εμπορική Σχολή της Νάξου

Το 1899 επέστρεψε στο Ηράκλειο και ολοκλήρωσε τις γυμνασιακές σπουδές του.

Ο Νίκος Καζαντζάκης με συμμαθητές του στο Γυμνάσιο

Το 1902 μετακόμισε στην Αθήνα για πανεπιστημιακές σπουδές. Φοίτησε στη Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών και το 1906 πήρε το δίπλωμα του διδάκτορα της Νομικής με άριστα.
Το 1906 πρωτοεμφανίστηκε στα ελληνικά γράμματα με το μυθιστόρημα "Όφις και Κρίνο" (με το ψευδώνυμο Κάρμα Νιρβαμή), για να ακολουθήσουν την ίδια χρονιά το δοκίμιο "Η Αρρώστια του Αιώνος" και έπειτα το θεατρικό έργο "Ξημερώνει". Το τελευταίο το υπέβαλε στον Παντελίδειο Δραματικό Αγώνα και επαινέθηκε, δίχως όμως ούτε αυτό ούτε κανένα άλλο εκείνη τη χρονιά να βραβευθεί. Την επόμενη χρονιά ο Καζαντζάκης υπέβαλε ανεπιτυχώς και αυτή τη φορά δύο ακόμηθεατρικά του έργα στον ίδιο διαγωνισμό, το "Έως πότε;", το οποίο επαινέθηκε, και το "Φασγά", ενώ έγραψε και ένα δεύτερο μυθιστόρημα, τις "Σπασμένες Ψυχές". Ακολούθησαν δύο ακόμη θεατρικά έργα, Κωμωδία, τραγωδία μονόπρακτη και "Η Θυσία", το οποίο δημοσιεύθηκε αργότερα με τον τίτλο "Ο Πρωτομάστορας". Το τελευταίο υποβλήθηκε το 1910 στον Λασσάνειο Δραματικό Αγώνα και κέρδισε το πρώτο βραβείο, ενώ διασκευάστηκε και σε λιμπρέτο από τον Μανώλη Καλομοίρη ο οποίος το μελοποίησε σε όπερα.
Παράλληλα αρθρογραφούσε σε διάφορες εφημερίδες και περιοδικά υπό τα ψευδώνυμα Ακρίτας,

Κάρμα Νιρβαμή και Πέτρος Ψηλορείτης, ενώ το 1907 ξεκίνησε μεταπτυχιακές σπουδές στο Παρίσι. Σημαντική επίδραση στον Καζαντζάκη είχαν οι διαλέξεις του Ανρί Μπεργκσόν, τις οποίες παρακολουθούσε και τον οποίο παρουσίασε στην Αθήνα με ένα δοκίμιό του το 1912, H. Bergson. Το 1909 επέστρεψε στην Ελλάδα και εξέδωσε στο Ηράκλειο τη διατριβή του επί υφηγεσία "Ο Φρειδερίκος Νίτσε εν τη Φιλοσοφία του Δικαίου και της Πολιτείας". Το 1910 εγκαταστάθηκε μόνιμα στην Αθήνα και το 1911 παντρεύτηκε τη Γαλάτεια Αλεξίου.

                                           ΙΔΙΩΤΙΚΟΣ - ΕΓΓΑΜΟΣ ΒΙΟΣ

Νίκος Καζαντζάκης και Γαλάτεια Αλεξίου

Το 1910 ο Ν. Καζαντζάκης συζεί στην Αθήνα με τη Γαλάτεια Αλεξίου,  Hρακλειώτισσα διανοούμενη, χωρίς ωστόσο να παντρευτούν. Μεταφράζει βιβλία  από τα γαλλικά, τα γερμανικά, τα αγγλικά και τα αρχαία ελληνικά σε νέα ελληνικά. Τον ίδιο χρόνο γίνεται ιδρυτικό μέλος του Εκπαιδευτικού Ομίλου, της σημαντικότερης ομάδας πίεσης υπέρ της δημοτικής. Το 1911 παντρεύεται τη Γαλάτεια αλλά το 1926 θα πάρουν διαζύγιο.

                         ΠΟΛΙΤΙΚΟΣ ΒΙΟΣ

Το 1919 ο Πρωθυπουργός Βενιζέλος διορίζει τον Καζαντζάκη Γενικό Διευθυντή του Υπουργείου Περιθάλψεως, με συγκεκριμένη αποστολή τον επαναπατρισμό 150.000 Ελλήνων από τον Καύκασο. Τον Ιούλιο του ίδιου χρόνου αναχωρεί με την ομάδα του, στην οποία συμμετέχουν ο Σταυριδάκης και ο Zορμπάς. Τον Aύγουστο μεταβαίνει στις Βερσαλλίες για να δώσει αναφορά στο Βενιζέλο, που παρευρίσκεται στις διαπραγματεύσεις για τη Συνθήκη Ειρήνης και στη συνέχεια ο Καζαντζάκης πηγαίνει στη Μακεδονία και στη Θράκη για να επιβλέψει την εγκατάσταση των προσφύγων εκεί.

Το 1920 ο Καζαντζάκης καταπτοείται από την δολοφονία του Ίωνα Δραγούμη στις 31 Ιουλίου (παλαιό ημερολόγιο) και μετά την ήττα του Κόμματος των Φιλελευθέρων του Βενιζέλου στις εκλογές του Νοεμβρίου, αποχωρεί από το Υπουργείο Περιθάλψεως και φεύγει για το Παρίσι.

Το 1922 η προκαταβολή ενός συμβολαίου με έναν Αθηναίο εκδότη για μια σειρά σχολικών βιβλίων του επιτρέπει να ξαναφύγει από την Ελλάδα. Έτσι, διαμένει στη Βιέννη από τις 19 Μαΐου μέχρι τα τέλη Αυγούστου. Εκεί προσβάλλεται στο πρόσωπο από έκζεμα που ο γιατρός Βίλχελμ Στέκελ "αποστάτης" της Φροϋδικής σχολής ονομάζει "νόσο των αγίων". Μέσα στην παρακμή της μεσοπολεμικής Βιέννης, μελετά βουδιστικές γραφές και τον Φρόιντ. Το Σεπτέμβριο βρίσκεται στο Βερολίνο, όπου μαθαίνει για την ήττα των Ελλήνων από τους Τούρκους στη Μικρά Ασία.  Επηρεάζεται σε μεγάλο βαθμό από τη Ραχήλ Λίπσταϊν-Μινκ, και τον δικό της κύκλο ριζοσπαστών γυναικών. Ονειρεύεται την εγκατάστασή του στη Ρωσία και παρακολουθεί μαθήματα Ρωσικών.

Το 1924 περνάει τρεις μήνες στην Ιταλία επισκέπτεται την Πομπηία, η οποία σαν σύμβολο του γίνεται έμμονη ιδέα. Στη συνέχεια εγκαθίσταται στην Aσσίζη και ασπάζεται τη διδασκαλία του Αγίου Φραγκίσκου. Λίγο μετά την επιστροφή του στην Αθήνα γνωρίζει την Ελένη Σαμίου. Στο Ηράκλειο αναλαμβάνει την πνευματική ηγεσία μιας κομμουνιστικής ομάδας δυσαρεστημένων προσφύγων και παλαίμαχων από τη Μικρασιατική εκστρατεία.

Το 1925 η πολιτική του δραστηριότητα οδηγεί στη σύλληψή του, αλλά κρατείται μόνο

Καζαντζάκης και Παναΐτ Ιστράτι

εικοσιτέσσερις ώρες. H σχέση του με την Ελένη Σαμίου γίνεται βαθύτερη και τον Οκτώβριο του ΄25 αναχωρεί για τη Ρωσία ως ανταποκριτής της αθηναϊκής εφημερίδας "Ελεύθερος Λόγος", η οποία δημοσιεύει τις εντυπώσεις του σε μια σειρά μακροσκελών άρθρων.

Το 1927 επισκέπτεται την Αίγυπτο και το Σινά, πάλι ως ανταποκριτής εφημερίδας και αμέσως μετά συντάσσει βιαστικά δεκάδες κείμενα εγκυκλοπαίδειας για να κερδίσει τα προς το ζην. Στα τέλη του Οκτωβρίου ο Καζαντζάκης ξαναταξιδεύει στη Ρωσία, αυτή τη φορά ως προσκεκλημένος της Σοβιετικής Κυβέρνησης, επ' ευκαιρία της δεκάτης επετείου της Επανάστασης. Τότε συναντά τον Henri Barbusse και δίνει μια μαχητική ομιλία σε ένα Συμπόσιο Ειρήνης. Το Νοέμβριο γνωρίζει τον Παναΐτ Iστράτι, ελληνορουμάνο συγγραφέα με μεγάλη δημοτικότητα στη Γαλλία εκείνη την εποχή. Μαζί με τον Iστράτι και άλλους περιηγείται τον Καύκασο. Οι δύο φίλοι αλληλοϋπόσχονται να συμπράξουν σε μια ζωή πολιτικής και πνευματικής δράσης στη Σοβιετική Ένωση. Το Δεκέμβριο ο Καζαντζάκης φέρνει τον Iστράτι στην Αθήνα και τον γνωρίζει στο ελληνικό κοινό μέσα από ένα άρθρο στην "Πρωία".

Στις 11 Ιανουαρίου του 1928 ο Καζαντζάκης και ο Π. Iστράτι μιλούν σε μια μεγάλη συγκέντρωση στο Θέατρο Αλάμπρα, όπου εξυμνούν το Σοβιετικό πείραμα. Οι ομιλίες καταλήγουν σε μια διαδήλωση στους δρόμους. O Καζαντζάκης και ο Γληνός, διοργανωτές της εκδήλωσης, απειλούνται με μήνυση, ο δε Iστράτι με απέλαση. Τον Απρίλιο του ΄28 ο Καζαντζάκης και ο Iστράτι ξαναβρίσκονται στο Κίεβο. Ο Καζαντζάκης και ο Iστράτι γνωρίζονται με τον Γκόρκι τον Ιούνιο του ίδιου χρόνου στην Μόσχα. Εκεί γράφει άρθρα στην "Πράβντα" για τις κοινωνικές συνθήκες στην Ελλάδα, και έπειτα άλλο ένα σενάριο, αυτή τη φορά για τη ζωή του Λένιν.

Το 1934 για να κερδίσει χρήματα συγγράφει τρία σχολικά βιβλία της Β' και Γ' Δημοτικού. H επιλογή του ενός από το Υπουργείο Παιδείας λύνει το οικονομικό του πρόβλημα για ένα διάστημα.

Σχεδόν δέκα χρόνια μετα το 1942 απομονωμένος πια στην Αίγινα καθ' όλη τη διάρκεια του πολέμου, ορκίζεται να εγκαταλείψει τα γραψίματα του το συντομότερο δυνατόν για να ξαναμπεί στην πολιτική. Οι Γερμανοί του επιτρέπουν να πάει στην Αθήνα για λίγες ημέρες, και εκεί συναντά τον καθηγητή Γιάννη Κακριδή.

Το 1944 ο Καζαντζάκης μετοικεί στην Αθήνα, όπου τον φιλοξενεί η Tέα Aνεμογιάννη και γίνεται μάρτυρας των Δεκεμβριανών.

Έτσι το 1945 τηρώντας την υπόσχεσή του να ξαναμπεί στην πολιτική, ηγείται ενός μικρού σοσιαλιστικού κόμματος, σκοπός του οποίου είναι να ενώσει όλες τις ομάδες αποσχισθέντων της μη-κομμουνιστικής αριστερά. Για δύο ψήφους αποτυγχάνει να εκλεγεί στην Ακαδημία Αθηνών και η Κυβέρνηση τον στέλνει ως πραγματογνώμονα στην Κρήτη για να συντάξει έκθεση για τις ωμότητες

Με την Ελένη Σαμίου

των Γερμανών. Το Νοέμβριο παντρεύεται την πιστή του συντρόφισσα Ελένη Σαμίου και ορκίζεται Υπουργός άνευ χαρτοφυλακίου στην Κυβέρνηση Συνασπισμού του Σοφούλη.

Τέλος μετά την ένωση των σοσιαλδημοκρατικών κομμάτων το 1946 ο Καζαντζάκης παραιτείται από το αξίωμα του Υπουργού. H Εταιρία Ελλήνων Λογοτεχνών προτείνει τον Καζαντζάκη για το Βραβείο Νόμπελ, μαζί με το Σικελιανό. Τον Ιούνιο αρχίζει μια διαμονή σαράντα ημερών στο εξωτερικό, που έμελλε τελικά να διαρκέσει μέχρι το θάνατό του. Στην Αγγλία προσπαθεί να πείσει Βρετανούς διανοουμένους να συμμετάσχουν στην ίδρυση μιας "Διεθνούς του Πνεύματος" εκείνοι όμως δεν δείχνουν ενδιαφέρον. Το Βρετανικό Συμβούλιο του προσφέρει ένα δωμάτιο στο Kαίμπριτζ, όπου περνάει το καλοκαίρι. Τον Σεπτέμβριο πηγαίνει στο Παρίσι, καλεσμένος της Γαλλικής Κυβέρνησης και η πολιτική κατάσταση στην Ελλάδα τον αναγκάζει να παραμείνει στο εξωτερικό.

ΣΧΕΣΕΙΣ ΜΕ ΤΗΝ ΕΚΚΛΗΣΙΑ
 Τη δεκαετία του ’50 ο Νίκος Καζαντζάκης ήταν ήδη καταξιωμένος συγγραφέας με παγκόσμια αναγνώριση.Το 1955 όμως, πολεμήθηκε σκληρά από την εκκλησία, που έφτασε στο σημείο να ζητήσει ακόμα και τον αφορισμό του. Τα έργα του «ο  Τελευταίος Πειρασμός», «ο Χριστός ξανασταυρώνεται» και «Καπετάν Μιχάλης», έγιναν αφορμή ώστε η ιερά σύνοδος με έγγραφό της, να ζητήσει από την κυβέρνηση την απαγόρευσή τους

Ο Καζαντζάκης κατηγορήθηκε ως ιερόσυλος και τα έργα του θεωρήθηκαν προσβολή για τα χρηστά ήθη. Στον «τελευταίο πειρασμό» ο συγγραφέας παρουσίαζε το Χριστό με ανθρώπινες αδυναμίες, ενώ στο  έργο του «ο Χριστός ξανασταυρώνεται»  έδειχνε τις αμαρτωλές αδυναμίες των ιερέων. Ο «Καπετάν Μιχάλης» χαρακτηρίστηκε «αντιχριανικόν και αντιθνικόν έργον», που εξευτελίζει τα ιερά και τα όσια του έθνους καθώς και τον αγώνα του κρητικού λαού. Ο συγγραφέας είχε αντίθετη άποψη και υπερασπιζόμενος τον εαυτό του είπε: «προσπάθησα να εξαίρω όσο μπορούσα τους αγώνες της Κρήτης για την ελευθερία και συνάμα την ηρωική και μαρτυρική συμμετοχή της εκκλησίας στους αγώνες αυτούς κι όμως βρέθηκαν συνειδήσεις που κατασυκοφάντησαν το βιβλίο αυτό, ως ενάντιο της θρησκείας και της πατρίδας».

Πολλοί υποστήριξαν ότι ο συγγραφέας δεν πολεμήθηκε για το περιεχόμενο των βιβλίων του, αλλά για τα φιλοκομμουνιστικά του φρονήματα. Ο Καζαντζάκης κατά τη δεκαετία του ’20 είχε κάνει πολλά ταξίδια στη Σοβιετική Ένωση και παρουσίαζε με θετικό τρόπο τις κομμουνιστικές αλλαγές. Έτσι αρκετοί θεώρησαν πως αυτός ήταν ο  πραγματικός λόγος της επίθεσης,  και  η προσβολή των θρησκευτικών ηθών ήταν πρόσχημα. Οι αντιδράσεις της εκκλησίας δίχασαν την κοινή γνώμη. Πολλοί πίστεψαν ότι όντως ο συγγραφέας δεν έδειχνε σεβασμό στα «Θεία», ενώ άλλοι υποστήριξαν ότι τα έργα του ήταν συγγραφικά αριστουργήματα, που δεν είχαν καμία πρόθεση να προσβάλουν την εκκλησία. Πολλά θρησκευτικά σωματεία υποστήριζαν ότι ο Καζαντζάκης με τα έργα του «θέλει να κάμει τους αναγνώστας του να ζουν ζωή πολύ κατωτέραν και από αυτήν των ζώων. Ο συγγραφέας με επιστολή  απάντησε δημόσια στις απειλές της εκκλησίας ότι θα τον αφορίσει: «Μου δώσατε μια κατάρα, Άγιοι Πατέρες, σας δίνω μια ευχή: Σας εύχομαι να ΄ναι η συνείδησή σας τόσο καθαρή όσο η δική μου και να ΄στε τόσο ηθικοί και θρήσκοι όσο είμαι εγώ». Το αίτημα της εκκλησίας για αφορισμό του Καζαντζάκη προκάλεσε αντιδράσεις στον πολιτικό αλλά και συγγραφικό κόσμο.

Ο δήμος Αθηναίων ζήτησε την αποτροπή οποιασδήποτε δίωξης των έργων του συγγραφέα, ενώ οι δημοτικοί σύμβουλοι Θεσσαλονίκης χαρακτήρισαν την απαγόρευση «πλήγμα για τον πολιτισμό». Το θέμα πέρασε και στον τύπο της εποχής και οι εφημερίδες μεγέθυναν την κόντρα. Ο συγγραφέας τήρησε διακριτική στάση και απέφευγε να πάρει θέση. Το ζήτημα του αφορισμού του Καζαντζάκη έφτασε στην Ιερά Σύνοδο, όπου αποφασίστηκε από την πλειοψηφία ότι η εκκλησία δε θα έπρεπε να παρέμβει επίσημα και ότι το θέμα θα εξετάζονταν από το Μητροπολίτη Κασσανδρείας, Καλλίνικο, και από δύο καθηγητές της θεολογικής σχολής.

Ο Μητροπολίτης, φοβούμενος τις αντιδράσεις, αποφάσισε ότι δεν ήταν σωστό να κατηγορηθεί ο συγγραφέας σαν άπιστος, αλλά ότι καλό θα ήταν να μην κυκλοφορήσει το βιβλίο του «ο Τελευταίος Πειρασμός» γιατί μπορεί οι αναγνώστες να μην καταλάβαιναν τους συμβολισμούς του και να το παρεξηγήσουν.
Η εκκλησία περιορίστηκε στο να αποτρέπει τους αναγνώστες να διαβάζουν τα βιβλία του Καζαντζάκη και το θέμα παραπέμφθηκε στο Πατριαρχείο. Ο τότε πατριάρχης Αθηναγόρας, όμως, δεν ενέκρινε τον αφορισμό του συγγραφέα και το ζήτημα έκλεισε.

                                           
ΑΣΘΕΝΕΙΕΣ – ΘΑΝΑΤΟΣ – ΤΑΦΗ

Μετά από ένα ταξίδι στην Κίνα, προσκεκλημένος της κινεζικής κυβέρνησης τον Ιούνιο του 1957, ο Νίκος Καζαντζάκης, κορυφαίος  Έλληνας λογοτέχνης και ο περισσότερο μεταφρασμένος παγκοσμίως,  επέστρεψε με κλονισμένη την υγεία του προσβληθείς από λευχαιμία (σύμφωνα με άλλη εκδοχή, ο θάνατός του αποδίδεται σε βαριάς μορφής ασιατική γρίπη) και πέθανε στις 26 Οκτωβρίου του 1957 στο Φράϊμπουργκ της Γερμανίας σε ηλικία 74 ετών. Η Ελένη Καζαντζάκη ζήτησε από την Εκκλησία της Ελλάδος να τεθεί η σορός του σε λαϊκό προσκύνημα, αλλά ο αρχιεπίσκοπος Αθηνών και πάσης Ελλάδος  Θεόκλητος αρνήθηκε, με το πρόσχημα της πρόκλησης επεισοδίων από παραεκκλησιαστικές οργανώσεις, λόγω αποσπασμάτων του Καπετάν Μιχάλη και το σύνολο του περιεχομένου του Τελευταίου Πειρασμού . Αποτέλεσμα ήταν η σορός του Καζαντζάκη να παραμείνει στο νεκρικό θάλαμο του Α΄ νεκροταφείου Αθηνών, απόντος και του ιερέα.Έτσι, η σορός του συγγραφέα μεταφέρθηκε στο Ηράκλειο. Στις 5 Νοεμβρίου έπειτα από μεγάλη λειτουργία στον Ναό του Αγίου Μηνά, παρουσία του Αρχιεπισκόπου Κρήτης  Ευγενίου και 17 ακόμη ιερέων, έγινε η ταφή του Νίκου Καζαντζάκη, στην οποία όμως εκείνοι δεν συμμετείχαν κατόπιν απαγόρευσης του Αρχιεπισκόπου. Η ταφή έγινε στην ντάπια Μαρτινέγκο, πάνω στα Βενετσάνικα τείχη. Στον τάφο του Νίκου Καζαντζάκη χαράχθηκε, όπως το θέλησε ο ίδιος, η επιγραφή: Δεν ελπίζω τίποτα, δε φοβούμαι τίποτα, είμαι λέφτερος.

                                        

Ο τάφος του Καζαντζάκη στην ντάπια Μαρτινέγκο

                                           ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΝΙΚΟΥ ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗ

Ο Νίκος Καζαντζάκης ασχολήθηκε  σχεδόν με κάθε είδος λόγου. Δραματική, επική και λυρική ποίηση, δοκίμια, μυθιστόρημα, ιστορία, δημοσιογραφία, κριτική, αρθρογραφία. Ασχολήθηκε επίσης με ταξιδιωτικές εντυπώσεις, κινηματογραφικά σενάρια, σχολικά βιβλία, παιδικά βιβλία, παιδικά μυθιστορήματα και μεταφράσεις.

Το κύριο σώμα του έργου του αποτελείται από την Ασκητική, η οποία είναι ο σπόρος απ' όπου βλάστησε όλο του το έργο, την Οδύσ(σ)εια, δίπλα στην οποία όλα τα υπόλοιπα χαρακτηρίζονται ως πάρεργα, τους «21 σωματοφύλακες της Οδύσσειας», τις Τερτσίνες, τις 14 τραγωδίες που περιέχονται στους τρεις τόμους Θέατρο Α΄, Β΄, Γ΄, τα δύο μυθιστορήματα που έγραψε στα γαλλικά και τα 7 μυθιστορήματα της όψιμης ηλικίας του, τις εντυπώσεις από τα ταξίδια του σε Ιταλία, Αίγυπτο, Σινά, Ρωσία, Ισπανία, Ιαπωνία, Κίνα, Αγγλία, Ιερουσαλήμ, Κύπρο και Πελοπόννησο, τις μεταφράσεις του Δάντη και του Ομήρου και τέλος τις επιστολές του προς τη Γαλάτεια Αλεξίου και τον Παντελή Πρεβελάκη.

                                                                  ΕΡΓΟΓΡΑΦΙΑ

Α.   ΠΟΙΗΣΗ

                                                                    ΤΕΡΤΣΙΝΕΣ

Οι Τερτσίνες είναι η μοναδική ποιητική συλλογή του Νίκου Καζαντζάκη. Εκδόθηκε μετά τον θάνατό του για πρώτη φορά τον Ιανουάριο του 1960 με επιμέλεια του Εμμανουήλ Χ. Κάσδαγλη και επανεκδόθηκε για δεύτερη φορά τον Ιούλιο του 2007 με επιμέλεια του Πάτροκλου Σταύρου.

Αυτή η μοναδική συλλογή αποτελείτε από:

• Η Τερτσίνα (με αφιέρωση στον Άγγελο Σικελιανό, 169 στίχοι)
• Βούδας (με αφιέρωση στον Μιχάλη Αναστασίου, 181 στίχοι)
• Μωυσής (με αφιέρωση στην Lia Lewin-Dunkelblumen, 187 στίχοι)
• Χριστός (με αφιέρωση στον Γιώργο Παπανδρέου, 166 στίχοι)
• Μουχαμέτης (με αφιέρωση στην Rosa Chasel-Pérez Rubiο, 187 στίχοι)
• Λένιν (με αφιέρωση στον Σ. Δ., 160 στίχοι)
• Δον Κιχώτης (με αφιέρωση στον Παναΐτ Ιστράτι, 160 στίχοι)
• Μέγας Αλέξαντρος (με αφιέρωση στον Ίωνα Δραγούμη, 163 στίχοι)
• Τσιγκισχάνος (με αφιέρωση στον Πέτρο Βλαστό, 163 στίχοι)
• Χιντεγιόχη (με αφιέρωση στον Μίλιο και την Μαρίκα Χουρμουζίου, 157 στίχοι)
• Τόντα Ράμπα (με αφιέρωση στον Γιάννη Μαγκλή, 178 στίχοι)
• Δάντης (με αφιέρωση στον Λευτέρη Αλεξίου, 181 στίχοι)
• Σαιξπήρος (με αφιέρωση στον Ν. Σμπαρούνη, 160 στίχοι)
• Leonardo (με αφιέρωση στον Conrad Westpfahl, 178 στίχοι)
• Ο Γκρέκο (με αφιέρωση στον Π. Πρεβελάκη, 166 στίχοι)
• Νίτσε (με αφιέρωση στον Helmut von den Steinen, 181 στίχοι)
• Αγία Τερέζα (με αφιέρωση στον Juan Ramón Jiménez, 154 στίχοι)
• Ελένη (δίχως αφιέρωση, 175 στίχοι)
• Ψυχάρης (με αφιέρωση στον Λ. Π. Πετροκόκκινο, 157 στίχοι)
• Παππούς - Πατέρας - Εγγονός (με αφιέρωση στην Τέα Ανεμογιάννη, 160 στίχοι)
• «Εις Εαυτόν» (με αφιέρωση στον Μανόλη Γ. Χατζηγεωργιάδη, 187 στίχοι)

 

                                                           ΟΔΥΣΕΙΑ

Τέλη 1924 ξεκίνησε να γράφει την ιστορία της ζωής του, την Οδύσεια. 33.333 17σύλλαβοι στίχοι χωρισμένοι σε 24 ραψωδίες. Και περίπου 7.500 αθησαύριστες λέξεις, οι οποίες δεν υπάρχουν σε κανένα λεξικό της Ελληνικής.

Στις αρχές του 1925 έγραψε τις ραψωδίες Α έως και Ζ. Και το 1927 ολοκλήρωσε τις ραψωδίες Η έως και Ω (α΄γραφή). Ακολούθησαν άλλες έξι γραφές: η β΄ γραφή το 1929-1930, η γ΄ το 1931, η δ΄ το 1933, η ε΄ το 1935, η στ’ το 1937 και η τελική ζ΄ το 1938. Οι συνολικές ώρες εργασίας ήταν περίπου 15.000.

Η πρώτη έκδοση της Οδύσειας πραγματοποιήθηκε το 1938 και αφιερώθηκε στην Αμερικανίδα Τζο Μακλέοντ, χορηγό της έκδοσης.

Η εκτύπωση της δεύτερης έκδοσης άρχισε τον Οκτώβριο του 1955, με φιλολογική και τυπογραφική επιμέλεια του Εμμανουήλ Χ. Κάσδαγλη, και ολοκληρώθηκε τον Νοέμβρη του 1957, μετά τον θάνατο του Νίκου Καζαντζάκη. Οδύσσεια, με δύο σίγμα, αυτή τη φορά ο τίτλος και δίχως την αφιέρωση της πρώτης έκδοσης.

Β.  ΘΕΑΤΡΟ

Το έργο «Ξημερώνει» ήταν το πρώτο θεατρικό έργο του Ν. Καζαντζάκη το οποίο εκδόθηκε το 1906. Το "Ξημερώνει" βραβεύεται και παίζεται στην Αθήνα, όπου προκαλεί ζωηρές συζητήσεις. O νέος Καζαντζάκης γίνεται διάσημος μέσα σε μία νύχτα. Μετά από αυτό, ακολούθησαν και αρκετά ακόμα θεατρικά έργα όπως :

• Έως πότε;, Αθήνα, 1907
• Φασγά, Αθήνα, 1907
• Κωμωδία, τραγωδία μονόπρακτη (με το ψευδώνυμο Πέτρος Ψηλορείτης), Κρητική Στοά, Ηράκλειο, 1909
• Ο Πρωτομάστορας (Η Θυσία) (με το ψευδώνυμο Πέτρος Ψηλορείτης), αφιερωμένη στον Ίδα (Ίωνα Δραγούμη), Εστία, Αθήνα, 1910
• Ο Οθέλλος ξαναγυρίζει, Αίγινα, 1936
• Θέατρο Α' - Τραγωδίες με αρχαία θέματα: Προμηθέας (τριλογία), Κούρος, Οδυσσέας, Μέλισσα, Δίφρος, Αθήνα, 1955
• Θέατρο Β΄ - Τραγωδίες με βυζαντινά θέματα: Χριστός, Ιουλιανός ο Παραβάτης, Νικηφόρος Φωκάς, Κωνσταντίνος ο Παλαιολόγος, Δίφρος, Αθήνα, 1956
• Θέατρο Γ' - Τραγωδίες με διάφορα θέματα: Καποδίστριας, Χριστόφορος Κολόμβος, Σόδομα και Γόμορρα, Βούδας, Δίφρος, Αθήνα, 1956

Γ.  ΜΥΘΙΣΤΟΡΗΜΑΤΑ

Το "Όφις και Κρίνο" συγκαταλέγεται στα πρώτα λογοτεχνικά έργα του Καζαντζάκη. Το βιβλίο γράφτηκε το 1905 - πιθανόν στο Ηράκλειο - αποτελώντας έτσι, το πρώτο βιβλίο του Καζαντζάκη. Ο ίδιος ο συγγραφέας, αργότερα, θα έχει αλληλοσυγκρουόμενα αισθήματα για το έργο του. Ο συγγραφέας ήταν μόλις 20 ετών όταν το ολοκλήρωνε και το βιβλίο εκδόθηκε υπό το φιλολογικό ψευδώνυμο, "Κάρμα Νιρβαμή". Το βιβλίο έχει τη μορφή του ημερολογίου και περιγράφονται σ' αυτό, οι νεανικές ανησυχίες του Καζαντζάκη για τη ζωή και τον θάνατο, τη γυναίκα και τον έρωτα.


Οι "Σπασμένες Ψυχές" είναι το πρώτο μυθιστόρημα που έγραψε ο Νίκος Καζαντζάκης, και το έγραψε στο Παρίσι το πρώτο εξάμηνο του 1908. Το μυθιστόρημα δημοσιεύθηκε σε είκοσι τέσσερεις συνέχειες στο περιοδικό "Νουμάς" στην Αθήνα, 1909-1910, και ο Καζαντζάκης το εμφάνισε με ψευδώνυμο: Πέτρος Ψηλορείτης. Το βιβλίο αυτό αποτελεί μια στροφή στην πνευματική πορεία του Νίκου Καζαντζάκη. Με το μυθιστόρημα αυτό απελευθερώνεται από τα εναγώνια ερωτήματα και τους φιλοσοφικούς προβληματισμούς που ταλάνιζαν το πνεύμα του κατά τη διάρκεια της παραμονής του στο Παρίσι. Με τις "Σπασμένες Ψυχές" γράφει ένα διδακτικό έργο: πνευματικά πιο δυνατός από τη νιτσεϊκή θεωρία, ζωντανεύει ορισμένους χαρακτήρες που καταρρέουν μπροστά στις δυσκολίες, για να δώσει ένα παράδειγμα προς αποφυγήν.

Βίος και Πολιτεία του Αλέξη Ζορμπά, 1946

Ο "Βίος και πολιτεία του Αλέξη Ζορμπά" είναι ένα από τα πλέον διάσημα μυθιστορήματα του Νίκου Καζαντζάκη, που κυκλοφόρησε για πρώτη φορά στην Αθήνα το 1946. Το μυθιστόρημα βασίζεται στη ζωή του Γεωργίου Ζορμπά, φίλου και επιχειρηματικού συνεργάτη του συγγραφέα. Παρόλο που βασίζεται στην ζωή του Γ. Ζορμπά, Οι χαρακτήρες του μυθιστορήματος αποκαλύπτονται μέσα από το διπολικό συνεχές του ίδιου ανθρώπου: του Καζαντζάκη. Στον έναν πόλο βρίσκεται ο Καζαντζάκης ως Συγγραφέας όπως θα ήθελε να είναι. Στον άλλο πόλο βρίσκεται ο άλλος Καζαντζάκης ως Ζορμπάς όπως αντρώνεται μέσα του: σηκώνει το κεφάλι, προσπαθεί να φτάσει τον Άλλο εαυτό του, να τον ξεπεράσει και να τον λυτρώσει. Ο Ζορμπάς είναι ένας άνθρωπος που αγαπά την πράξη· είναι αδιάβαστος αλλά πλούσιος σε γνώσεις που πηγάζουν από τις εμπειρίες της ζωής. Ο Συγγραφέας είναι ένας άνθρωπος που αγαπά τη θεωρία· είναι διαβασμένος και πλούσιος σε γνώσεις που πηγάζουν από τα βιβλία αλλά παρ’ όλα αυτά μαθητεύει δίπλα στον αδιάβαστο σύντροφό του. Το μυθιστόρημα αυτό γνώρισε παγκόσμια εκδοτική επιτυχία και το 1964 μεταφέρθηκε στον κινηματογράφο από το σκηνοθέτη Μιχάλη Κακογιάννη με τίτλο Αλέξης Ζορμπάς (Zorba the Greek).


Ο "Καπετάν Μιχάλης" είναι ένα από τα τελευταία του συγγραφέα και θεωρείται από τα κορυφαία

της νεοελληνικής λογοτεχνίας. Το βιβλίο κυκλοφόρησε για πρώτη φορά το 1953 από τις εκδόσεις Μαυρίδη, ενώ από τη δεύτερη έκδοσή του (Εκδόσεις Δίφρος, 1955) προστέθηκε ο υπότιτλος «Ελευτεριά ή Θάνατος» καθώς και πρόλογος του συγγραφέα για το έργο του. Από το 1964 και εντεύθεν η έκδοση του βιβλίου ανήκει στις Εκδόσεις Ελένη Καζαντζάκη, που διατηρεί τα δικαιώματα στο συνολικό έργο του συγγραφέα.

Το 1948 ο Καζαντζάκης κάνει την πρώτη γραφή του μυθιστορήματος "O Χριστός Ξανασταυρώνεται" μέσα σε τρεις μήνες και απασχολείται άλλους δύο μήνες με την αναθεώρησή του. Η τηλεοπτική δραματική σειρά που προβλήθηκε από την ΕΡΤ την περίοδο 1975-1976 και συντάραξε το τηλεοπτικό κοινό, σημειώνοντας υψηλή τηλεθέαση για τα δεδομένα εκείνης της εποχής « Ο Χριστός Ξανασταυρώνεται» βασίστηκε στο ομότιτλο μυθιστόρημα.  Άλλα επίσης σημαντικά μυθιστορήματα του Καζαντζάκη είναι: "Τελευταίος Πειρασμός"  (1955),  "Ο φτωχούλης του Θεού" (1956), "Τόντα Ράμπα"  (1956),"Ο Βραχόκηπος" (1960),"Αναφορά στον Γκρέκο" (1961), «Οι αδερφοφάδες»  (1963).

Δ. ΤΑΞΙΔΙΩΤΙΚΑ

 Το 1927 επισκέπτεται την Αίγυπτο και το Σινά, ως ανταποκριτής εφημερίδας και αργότερα ανθολογεί τα ταξιδιωτικά του άρθρα για το «Ταξιδεύοντας». Το 1928 κυκλοφορεί το «Τι είδα στη Ρουσία». Μια δεκαετία σχεδόν αργότερα το 1937 κυκλοφορεί το ταξιδιωτικό του βιβλίο για την Ισπανία. Ένα χρόνο αργότερα δημοσιεύει το ταξιδιωτικό του βιβλίο για την Ιαπωνία και την Κίνα και δυο χρόνια μετά το ταξιδιωτικό βιβλίο για τη Αγγλία.

Ε. ΜΕΤΑΦΡΑΣΕΙΣ

Ενδεικτικά κάποια από τα πολλά έργα που μετέφρασε ο Ν. Καζαντζάκης είναι:

 ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΑ

·       William James. Η Θεωρία της Συγκινήσεως

·       Friedrich Nietzsche. Η Γέννησις της Τραγωδίας

·       Friedrich Nietzsche. Τάδε έφη Ζαρατούστρας

·       H. Bergson. Το γέλοιο

·       C. A. Laisant. Η Αγωγή επί τη βάσει τής επιστήμης

ΑΡΧΑΙΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣ ΣΥΓΓΡΑΦΕΙΣ

·       Πλάτωνος. Αλκιβιάδης. Αλκιβιάδης δεύτερος

·       Πλάτωνος. Ίων, Μίνως, Δημόδοκος, Σίσυφος, Κλειτοφών.

·       Ομήρου Οδύσσεια

·       Ομήρου Ιλιάδα

ΠΟΙΗΣΗ

·       Δάντη. Η Θεία Κωμωδία

ΠΑΙΔΙΚΑ ΒΙΒΛΙΑ

·       Ιουλίου Βερν. Ο Γύρος τού Κόσμου εις 80 μέρες

·       Ιουλίου Βερν. Η χώρα των αδαμάντων

·       Ιουλίου Βερν. Οι πειραταί τού Αιγαίου.

·       Μπούλβερ - Λύττον. Οι τελευταίες ημέρες τής Πομπηΐας

·       Μαίυν Ρηντ. Οι νέοι Ροβινσώνες

·       Μπόνσελς. Μάγια η μέλισσα

·       Ντίκενς. Όλιβερ Τουΐστ

ΕΦΗΜΕΡΙΔΕΣ – ΠΕΡΙΟΔΙΚΑ

·       Υάκινθος Μπεναβέντε. Δέηση στη Ρουσία

·       Σύγχρονη Ισπανική Λυρική Ποίηση. ΙΙΙ. Μετάφραση μερικών τραγουδιών τού Miguel de Unamuno

·       Ποιήματα του Langston Hughes: 1) Κ' εγώ. 2) Η πατρίδα μας. 3) Ο νέγρος μιλάει για ποτάμια

·       Γκαίτε: «Φάουστ». (Απόσπασμα)

·       Φρειδερίκος Γκαρθία Λόρκα. Μετάφραση τριών ποιημάτων: 1) Ανεμοδούρα. 2) Ευαγγελισμός. 3) Η σελήνη στο σιδεράδικο

·       Inge Westpfahl – Σεμέλη

ΣΤ.  ΔΟΚΙΜΙΑ

Ένα από τα πολλά είδη λόγου από τα οποία ασχολήθηκε ο Καζαντζάκης ήταν τα δοκίμια. Το πρώτο δοκίμιο που δημοσίευσε , πριν ακόμα πάρει το πτυχίο του, ήταν «Η Αρρώστια του Αιώνος» το 1906.

Η πνευματική γνωριμία τού Νίκου Καζαντζάκη με το έργο τού Γερμανού φιλοσόφου και ποιητή Φρειδερίκου Νίτσε έγινε στο Παρίσι. Εκεί έγραψε το πρώτο σχέδιο της εναισίμου επί υφηγεσία διατριβής του. Στο Παρίσι ξαναγύρισε το 1909 και παρέμεινε τον Ιανουάριο και τον Φεβρουάριο, οπότε συμπλήρωσε τη διατριβή του «Ο Φρειδερίκος Νίτσε εν τη Φιλοσοφία του Δικαίου και της Πολιτείας».

Η "Ασκητική" θεωρείται ως ένα από τα δημοφιλέστερα του Έλληνα συγγραφέα, με πολλές μεταφράσεις και στο εξωτερικό. Η συγγραφή του ξεκίνησε το 1922 και τελείωσε το 1923, αλλά εκδόθηκε το 1927, από το αθηναϊκό περιοδικό Αναγέννηση. Στο έργο υπήρξαν διάφορες αναθεωρήσεις έως και το 1945, όπου εμφανίζεται ολοκληρωμένο. Πλέον, κυκλοφορεί από τις Εκδόσεις Καζαντζάκη. Στο έργο αυτό, συναντάται η γνωστή φράση του συγγραφέα, η οποία αναγράφεται και στον τάφο του: «Δεν ελπίζω τίποτα, δε φοβούμαι τίποτα είμαι λεύτερος.»

Στο "Συμπόσιον" του Καζαντζάκη, βασικό θέμα είναι το θείον. Η πρώτη έκδοση αυτού του δοκιμιού έγινε το 1971 από την Ελ. Καζαντζάκη.Η έκδοση του Συμποσίου τον Απρίλιο του 2009 πραγματοποιήθηκε σύμφωνα με το μόνο γνωστό ως υπάρχον χειρόγραφο του έργου, που φυλάσσεται στο Ιστορικό Μουσείο Κρήτης στο Ηράκλειο. Είναι η πρώτη φορά που βιβλίο τού Νίκου Καζαντζάκη εκδίδεται μαζί με το χειρόγραφό του

Ε.  ΣΕΝΑΡΙΑ

Τα σενάρια ήταν μια άγνωστη πλευρά της συγγραφικής δραστηριότητας του Καζαντζάκη. Έγινε γνωστή χάρη στον Παντελή Πρεβελάκη, που αναφέρεται στο θέμα αυτό στη Χρονογραφία του βίου του Νίκου Καζαντζάκη, καθώς και χάρη στον Γιώργο Ανεμογιάννη, που έγραψε σχετικό άρθρο «Ο Καζαντζάκης σεναριογράφος», δημοσιευμένο σε ένα μικρό βιβλίο με τίτλο Ο Άλλος Καζαντζάκης. Στο βιβλίο αυτό δημοσιεύεται ένα από τα σενάρια, ο Δον Κιχώτης. Μόνο ένα ακόνη σενάριο δημοσιεύεται το «Μουχαμέτης» που γράφτηκε στα γαλλικά και δημοσιεύτηκε στην επιθεώρησή μας Le Regard crétois τον Ιούλιο του 1997. Κανένα από τα υπόλοιπα σενάρια, κανένα δεν έχει εκδοθεί μέχρι σήμερα.

Τα σενάρια που έχει γράψει ο Ν. Καζαντζάκης είναι:

·       Το κόκκινο μαντίλι

·       Άγιος Παχώμιος και Σία

·       Μουχαμέτης

·       Μια έκλειψη ηλίου

·       Λένιν

·       Βούδας

·       Δον Κιχώτης

·       Δεκαήμερο

·       Αιώνια Ελλάδα (σχέδιο σεναρίου)

                       ΜΕΤΑΦΡΑΣΕΙΣ ΤΟΥ ΕΡΓΟΥ ΤΟΥ ΝΙΚΟΥ ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗ

Το 2007, με τη συμπλήρωση 50 χρόνων από το θάνατο του Νίκου Καζαντζάκη, το Εθνικό Κέντρο Βιβλίου (ΕΚΕΒΙ) εξέδωσε ένα φάκελο που περιέχει κατάλογο των μεταφρασμένων έργων του. Έτσι ο Καζαντζάκης  αποδεικνύεται ο πιο μεταφρασμένος Έλληνας συγγραφέας. Έχουν εκδοθεί 561 μεταφράσεις διαφόρων έργων του σε 40 γλώσσες!
Την πρώτη θέση ,από αυτές τις γλώσσες κατέχει η γερμανική με 65 διαφορετικές εκδόσεις. Μόνον ο «Ζορμπάς», στη μετάφραση του Alexander Steimnetz, έχει εκδοθεί 13 φορές από διάφορους εκδοτικούς οίκους στη Γερμανία, Αυστρία και Ελβετία. Επίσης μόνο η έκδοσή του «Ζορμπά» από τον Rowohlt-Taschenbuch Verlag έκανε 38 ανατυπώσεις από το 1955 μέχρι το 2003!

Τα πιο πολυμεταφρασμένα έργα του είναι τα μυθιστορήματά του (Ζορμπάς, Ο Χριστός ξαναστρώνεται, Αδερφοφάδες, Καπετάν Μιχάλης, Τελευταίος πειρασμός, Ο φτωχούλης του Θεού), όμως έχουν επίσης μεταφραστεί και θεατρικά του, ταξιδιωτικά, παιδικά ή ακόμη και φιλοσοφικά όπως η διατριβή του «Ο Φ. Νίτσε εν τη φιλοσοφία του δικαίου και της πολιτείας» ή «Η Ασκητική».

Οι γλώσσες στις οποίες υπάρχουν μεταφρασμένα έργα του Καζαντζάκη είναι:

·       Γερμανικά 65 εκδόσεις

·       Αγγλικά και Ισπανικά 57 εκδόσεις

·       Γαλλικά 43 εκδόσεις

·       Πορτογαλικά 29 εκδόσεις

·       Τουρκικά 22 εκδόσεις

·       Ρουμανικά και Ολλανδικά 14 εκδόσεις

·       Ιταλική και Περσικά 13 εκδόσεις

·       Ρωσικά, Σουηδικά και Κορεάτικα 12 εκδόσεις

·       Ουγγρικά 11 εκδόσεις

·       Αλβανικά, Βουλγάρικα και Κινέζικα 10 εκδόσεις

·       Πολωνικά, Φιλανδικά, Νορβηγικά και Ιαπωνικά 9 εκδόσεις

·       Τσεχικά 8 εκδόσεις

·       Σερβικά /Κροατικά 7 εκδόσεις

·       Καταλανικά και Αραβικά 6 εκδόσεις

·       Εβραϊκά, Σλοβένικα, Δανέζικα, Λιθουανικά, Σλαβομακεδονικά και Βιετναμέζικα 5 εκδόσεις

·       Ουκρανικά 4 εκδόσεις

·       Σλοβάκικα 3 εκδόσεις

·       Ισλανδικά, Γεωργικά και Εσθονικά 2 εκδόσεις

·       Φλαμανδικά, Αρμένικα, Λουξεμβουργιανά και Αφρικάνικα 1 έκδοση