"Οι Βλάχοι της Πυλαίας" (Α' Μέρος)

Τα παρακάτω κείμενα αποτελούν αποσπάσματα εργασίας (με κάποιες απαραίτητες διορθώσεις αλλά και προσθαφαιρέσεις) που εκπονήθηκε το 1994 στα πλαίσια Σεμιναρίου Κατάρτισης Στελεχών Πολιτιστικής Ανάπτυξης του τότε Δήμου Πυλαίας. Προϊόν του Σεμιναρίου ήταν το συλλογικό έργο Καπουτζήδα του χθες, Πυλαία του σήμερα (ISBN 960-7613-00-7) σε επιμέλεια του Γιάννη Σιδέρη. "Οι Βλάχοι της Πυλαίας" βασίστηκαν, κατά κύριο λόγο, σε προφορικές μαρτυρίες Βλάχων κατοίκων της Πυλαίας.

Ζαρδαβά Γεωργία, Χιωτέρη Αικατερίνη, "Οι Βλάχοι της Πυλαίας", στο Σιδέρης Γιάννης (επιμ.), Καπουτζήδα του χθες, Πυλαία του σήμερα, Δήμος Πυλαίας, 1994, σσ. 69-86.

ΟΙ ΒΛΑΧΟΙ ΤΗΣ ΠΥΛΑΙΑΣ

Ι. ΚΑΤΑΓΩΓΗ ΚΑΙ ΕΓΚΑΤΑΣΤΑΣΗ

Α. Η ΚΑΤΑΓΩΓΗ ΤΩΝ ΒΛΑΧΩΝ ΤΗΣ ΠΥΛΑΙΑΣ

Οι Βλάχοι της Πυλαίας έλκουν την καταγωγή τους από τα Μεγάλα Λιβάδια στο βουνό Πάικο του Κιλκίς. Οι Μεγαλολιβαδιώτες, ωστόσο, δεν είχαν κοινή καταγωγή. Πολλοί από αυτούς κατάγονταν από τη Μοσχόπολη, άλλοι από τη Γράμμοστα και άλλοι από το Περιβόλι της Ηπείρου.

Η εγκατάστασή τους στα Μεγάλα Λιβάδια, αν και είχε το χαρακτήρα της μονιμότητας (χτισμένα ιδιόκτητα σπίτια, αποθήκες, στάβλοι, μαντριά), παρ' όλα αυτά ήταν εποχιακή. Ως κτηνοτρόφοι οι Βλάχοι αναγκάζονταν να μετακινούνται από περιοχή σε περιοχή, σε μια προσπάθεια να εξασφαλίσουν πλούσια βοσκοτόπια για τις ανάγκες των κοπαδιών τους.

Στα μέσα του του φθινοπώρου, την ημέρα του Άι -Δημήτρη (26 Οκτώβρη), οι Βλάχοι εγκατέλειπαν μαζί με τα κοπάδια τους το χωριό τους, μια που η διαμονή εκεί αλλά και η επιβίωση των ζώων τους, κατά τη διάρκεια του χειμώνα,  ήταν πρακτικά αδύνατη. Στα Μεγάλα Λιβάδια παρέμενε ένας μικρός αριθμός οικογενειών, αφού προηγουμένως εφοδιάζονταν με όλες τις αναγκαίες προμήθειες για το βαρύ χειμώνα, που τους περίμενε. Οι οικογένειες αυτές ουσιαστικά λειτουργούσαν ως φύλακες του χωριού, για ένα διάστημα έξι περίπου μηνών, όσο διαρκούσε, δηλαδή, η εγκατάλειψη του χωριού από τους κατοίκους του. Το σύνθημα της επιστροφής πίσω στο Πάικο δινόταν στα μέσα της άνοιξης, τη μέρα του Άι - Γιώργη (23 Απρίλη).

Όλες οι οικογένειες δεν κατευθύνονταν σε μια και μόνο τοποθεσία για τα χειμαδιά τους. Άλλες κατέβαιναν στις κοντινές με τα Μεγάλα Λιβάδια περιοχές, όπως στη Γουμένισσα, στην Ηλιούπολη και στα Γιαννιτσά, ενώ άλλες κατευθύνονταν ακόμα μακρύτερα, όπως στη Συκιά της Χαλκιδικής.

Β. ΠΥΛΑΙΑ: ΧΕΙΜΕΡΙΝΗ ΕΓΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΤΩΝ ΒΛΑΧΩΝ

Ένας από τους τόπους που επιλέχτηκαν για χειμαδιά ήταν και η Πυλαία (Καπουτζήδα). Οι λόγοι της επιλογής της συγκεκριμένης τοποθεσίας θα πρέπει να σχετίζονται τόσο με τα πλούσια βοσκοτόπια της περιοχής όσο και με τις δυνατότητες μιας σχετικά άνετης διαβίωσης, λόγω των οικοδομημάτων που προϋπήρχαν. 

Είναι δύσκολο να καθοριστεί πότε έγινε η πρώτη χειμερινή εγκατάσταση στην Πυλαία. Είναι, ωστόσο, διαπιστωμένο ότι από τις αρχές ήδη του β' μισού του 19ου αι., αναφέρονται Βλάχοι γεννημένοι στην Πυλαία και προς το τέλος του αιώνα δηλώνονται και γεννήσεις στα δημοτολόγια της κοινότητας Καπουτζήδας.

Αποκλειστικά για χειμαδιά η Πυλαία χρησιμοποιήθηκε ως τη δεκαετία του '30. Στο διάστημα αυτό του μεσοπολέμου εντοπίζονται και οι πρώτες αγορές σπιτιών. Μέχρι τότε οι Βλάχοι νοίκιαζαν τους χώρους που χρησιμοποιούσαν για το ξεχειμώνιασμά τους. Οι χώροι αυτοί μπορούσαν να είναι είτε σπίτια είτε αποθήκες, ανάλογα πάντα με την οικονομική δυνατότητα της κάθε οικογένειας.

Οι πρώτες εγκαταστάσεις έγιναν στις εγκαταλελειμμένες κόρδες (επιμήκεις κατασκευές χτισμένες με πέτρες και λάσπη. Το πάτωμα ήταν από πατημένο χώμα και φωτίζονταν από φεγγίτη) των κολίγων, τις οποίες οι Βλάχοι νοίκιαζαν, όπως νοίκιαζαν και τους βοσκότοπους. Δώδεκα οικογένειες εγκαταστάθηκαν στα χαμηλά σπιτάκια, που υπήρχαν στην πίσω αυλή του μεταξουργείου Μπενοζίλιο, το οποίο οι Βλάχοι αποκαλούσαν "Λατίνο". Οι υπόλοιπες οικογένειες εγκαταστάθηκαν στις κόρδες πίσω από την οδό του Προφήτη Ηλία.

Οι Βλάχοι ποτέ δεν προσπάθησαν να δώσουν στη χειμερινή τους διαμονή ένα χαρακτήρα σταθερότητας και μονιμότητας. Το νοικοκυριό τους αποτελούνταν από τα τελείως απαραίτητα, ενώ το σύνολο της οικοσκευής τους καθώς και τα πολύτιμα αντικείμενα (κοσμήματα, λίρες) παρέμεναν καλά φυλαγμένα στα Μεγάλα Λιβάδια. Ο προσωρινός αυτός χαρακτήρας της εγκατάστασης θα διατηρηθεί μέχρι και το Β' Παγκόσμιο Πόλεμο.
Η ολοσχερής καταστροφή των Μεγάλων Λιβαδίων από τις γερμανικές ορδές και η απώλεια των περισσότερων περιουσιών έστρεψε τους Βλάχους στην αναζήτηση μιας νέας αρχής. Το γεγονός ότι κάποιοι ήδη από αυτούς είχαν αποκτήσει κατά τα προηγούμενα χρόνια σπίτια στην Πυλαία, τους έστρεψε στην απόφαση της οριστικής πια εγκατάστασης στον τόπο που μέχρι τότε χρησιμοποιούσαν αποκλειστικά για χειμαδιά.
Στο νέο τους τόπο οι Βλάχοι θα εγκατασταθούν κατά σόγια. Κάθε σόι θα δημιουργήσει θα δημιουργήσει τη δική του γειτονιά. Χαρακτηριστικές είναι οι βλάχικες γειτονιές στα τσιφλίκια Μουσλού και Μπέης, που θα διατηρήσουν την τούρκικη ονομασία τους.
Οι περιοχές που επιλέγουν να κατοικήσουν και να στήσουν τις στάνες τους είναι κατά κανόνα στην περιφέρεια της τότε Πυλαίας. Αυτό συνέβαινε για δύο κυρίως λόγους: για να αποφύγουν την ανάμειξη με το ντόπιο στοιχείο, αλλά και γιατί, λόγω των κτηνοτροφικών δραστηριοτήτων, έπρεπε να βρίσκονται μακριά από το κέντρο της Πυλαίας. Η βοσκή των ζώων γινόταν στην περιοχή μεταξύ των συνοικισμών Κωνσταντινοπολίτικων και Πανοράματος και στον Ελαιώνα, στη θέση Μπαλά. Με τη μόνιμη εγκατάστασή τους στην περιοχή οι Βλάχοι απαλλάχτηκαν από την υποχρέωση καταβολής ενοικίου για τη χρήση των βοσκοτόπων και απέκτησαν το δικαίωμα της ελεύθερης βοσκής των ζώων τους. Ωστόσο εξακολουθούν να αποφεύγουν την αγορά γης, ακόμη και όταν πρόκειται να εγκαταστήσουν σε αυτή τα μαντριά τους.

Γ. ΟΙ ΣΧΕΣΕΙΣ ΒΛΑΧΩΝ -ΝΤΟΠΙΩΝ (ΚΑΠΟΥΤΖΗΔΙΑΝΩΝ)

Οι σχέσεις μεταξύ ντόπιων και Βλάχων ήταν υποτυπώδεις. Και οι δύο κοινότητες απέφευγαν την επαφή μεταξύ τους ακόμη και για τις απλούστερες οικονομικές δοσοληψίες. Οι ντόπιοι απέφευγαν να αγοράσουν κτηνοτροφικά προϊόντα από τους Βλάχους και οι Βλάχοι με τη σειρά τους απέφευγαν την αγορά γεωργικών προϊόντων από τους Καπουτζηδιανούς. Και οι μεν και οι δε προτιμούσαν να κάνουν τις αγορές τους στη Θεσσαλονίκη.
Καθώς και οι δύο κοινότητες ήταν ιδιαίτερα κλειστές και συντηρητικές αλλά και οι διαφορές στη νοοτροπία, στις αξίες και στη γλώσσα συνέβαλαν, ώστε να διαβιούν περιχαρακωμένες, ακολουθώντας η καθεμιά ανεξάρτητη πορεία τόσο κοινωνικά όσο και οικονομικά.
Η μακρόχρονη, όμως, συγκατοίκηση και η συνεχής πια επαφή άρχισαν να μεταβάλουν σιγά σιγά στάσεις και συμπεριφορές. Στις αρχές του 1960 παρατηρούνται και οι πρώτοι μεικτοί γάμοι, χωρίς ωστόσο να λείπουν οι κατακρίσεις. Τις επόμενες δεκαετίες η συμβίωση των δύο κοινοτήτων θα ομαλοποιηθεί, χωρίς ωστόσο να εξαλειφθούν εντελώς αντιλήψεις του παρελθόντος.