Η Επανάσταση του ’21 στη ζωγραφική. Φιλέλληνες Ευρωπαίοι και Έλληνες ζωγράφοι. (1ο Μέρος) Μια συμβολή του 1ου Γυμνασίου Κοζάνης (Βαλταδώρειου) στον εορτασμό της επετείου της 25ης Μαρτίου 1821.

Σχεδιασμός –επιμέλεια κειμένων (αποσπασμάτων) : Κατερίνα Χιωτέρη

Επιλογή  κειμένων (αποσπασμάτων) και πινάκων: Κώστας Ντιος

     
 Το 1755 ο Γερμανός μελετητής της κλασικής Ελλάδας Βίνκελμαν γράφει σ’ ένα σύγγραμμά του ότι «το ιδεώδες της καλαισθησίας γεννήθηκε κάτω από τον ουρανό της Ελλάδας». Είναι η εποχή που η διαδικασία εξιδανίκευσης της  αρχαιότητας έχει αρχίσει. Σύντομα η Ευρώπη θα συμμεριστεί την άποψη του Βίνκελμαν ότι «μοναδική πηγή των προτύπων ζωής και μόρφωσης ήταν η αρχαία Ελλάδα».

     Η απερίγραπτη ελληνομανία της Ευρώπης στις αρχές του 19^ου αι. όχι μόνο τροφοδότησε την τέχνη και τη λογοτεχνία αλλά συμπαρέσυρε  τις διακοσμητικές τέχνες, την κόμμωση, την ενδυμασία, έγινε τρόπος ζωής.  Αυτήν την εποχή το ταξίδι των καλλιεργημένων Ευρωπαίων στην Ελλάδα έχει θεσμοθετηθεί και έχει πάρει διαστάσεις προσκυνήματος σ’ ένα καθαγιασμένο απ’ το χρόνο χώρο. Αυτόν τον πρωταγωνιστικό ρόλο της αρχαιότητας θα καταργήσει η Ελληνική Επανάσταση που χαιρετίστηκε με ενθουσιασμό από τις φιλελεύθερες συνειδήσεις και πλούτισε τις ευρωπαϊκές εμπνεύσεις με νέα φαντασμαγορική θεματογραφία. Η εικονογραφία του ’21 ενέπνευσε σημαντικούς Ιταλούς, Βέλγους, Άγγλους, Ολλανδούς και Γερμανούς, κυρίως, ζωγράφους.

Εικόνα 1: "Ο θάνατος του Λάμπρου Τζαβέλα" (107Χ132 εκ.),Vivo Donato Francesco, 1855, Εθνική Πινακοθήκη και Μουσείο Αλέξανδρου Σούτζου, Παράρτημα Ναυπλίου

    

Τα αίτια του κινήματος του Φιλελληνισμού είναι πολλά, με σημαντικότερο το ένδοξο παρελθόν του λαού που ξεσηκώθηκε. Τα βιβλία των περιηγητών που επισκέφτηκαν τον ελληνικό χώρο από το 18^ο αι. ως τις παραμονές της επανάστασης είχαν κάνει γνωστή στην Ευρώπη τη θλιβερή κατάσταση της κοιτίδας του πολιτισμού της. Ακόμη να μην παραλείψουμε τη συγκίνηση των Ευρωπαίων απ’ τον αγώνα ενός χριστιανικού λαού να αποτινάξει μια αλλόθρησκη τυραννία. Η κάθοδος του Λόρδου Βύρωνα στο Μεσολόγγι θεωρήθηκε συμβολικό γεγονός και ο θάνατος του αναζωπύρωσε το  ενδιαφέρον για την τύχη της ελληνικής επανάστασης. Ο αγώνας των Ελλήνων ήταν η σύγκρουση του πολιτισμού με τη βαρβαρότητα, της ελευθερίας με την καταπίεση, του Σταυρού με την ημισέληνο. Το 1827 ένας Γάλλος κριτικός σε μια έκθεση με ελληνικά θέματα έκανε το εξής σχόλιο: «Ευτυχείς είναι οι λαοί που ποτέ δεν τράβηξαν πάνω τους τα μάτια των ποιητών και των καλλιτεχνών. Τα έθνη εκείνα που συχνά υμνήθηκαν με τη λύρα και την πένα οφείλουν να πληρώσουν τη δόξα με την ευτυχία τους. Και στις μέρες μας με τι αντίτιμο αίματος και δακρύων απόκτησε η Ελλάδα το δικαίωμα να εμπνέει όλα τα τέκνα των Μουσών».

     Ο Φιλελληνισμός για πολλούς από τους καλλιτέχνες που ασχολήθηκαν με τα ελληνικά συμβάντα λειτούργησε σαν κίνητρο καλλιτεχνικό, που για τον αυθεντικό καλλιτέχνη σημαίνει και ηθικό. Πολλοί από αυτούς τους καλλιτέχνες δεν ήρθαν ποτέ στην Ελλάδα. Οι ειδήσεις που έφταναν στην Ευρώπη, η φαντασία των καλλιτεχνών και η ευαισθησία τους απέναντι στον ελληνικό λαό και τον απελευθερωτικό του αγώνα καθόρισαν την ατμόσφαιρα των έργων τους που, αν τους λείπει η αξία της προσωπικής μαρτυρίας, έχουν μέσα τους τη γνησιότητα της συγκίνησης.

     Ο Λόρδος Βύρων φτάνει στην Ελλάδα το 1809, στα Γιάννενα που τα κυβερνά ο   τουρκαλβανός  τύραννος Αλή πασάς. Σύντομα ο νεαρός ποιητής αντιλαμβάνεται πως ο λαός,  που είναι βυθισμένος στην απόγνωση της τυραννίας και στην αμάθεια, διατηρεί στην ψυχή του βαθύ μίσος κατά των δυναστών του κι άγρια δίψα για ελευθερία. Ο Βύρων, που δεν συγκινείται από τον κλασικισμό, αντικρίζοντας τα μνημεία της Ακρόπολης αναλογίζεται πιο πολύ τη λάμψη που έσβησε, την ιστορία και το μύθο, το τέλος. Απ’ το ελληνικό πνεύμα αντλεί μονάχα το ρομαντικό στοιχείο.

     Το 1810 φτάνει στην Αθήνα. Φιλοξενείται στο σπίτι της Θεοδώρας Μακρή, χήρας Άγγλου υποπροξένου. Ο Βύρων, που είναι 22 χρονών, ερωτεύεται και τις τρεις θυγατέρες της Μακρή και γράφει: «Πεθαίνω από έρωτα για τις τρεις αδερφές. Μένω σπίτι τους. Τα ονόματα των τριών θεαινών μου είναι Θηρεσία, Μαριάνα και Κατίγκω και καμιά δεν είναι ακόμα 15 χρόνων».

Εικόνα 2: «Ο λόρδος Βύρων με ελληνική φορεσιά» (76,5Χ63,9 εκ.) , Thomas Philips, 1835

     Την ίδια εποχή ωστόσο , παράλληλα με τους φιλέλληνες, δρα και o Άγγλος Λόρδος Έλγιν, ο οποίος, λειτουργώντας ως βάνδαλος και κλέφτης, θα υποδαυλίσει ένα κλίμα ανταγωνισμού ανάμεσα σε Γάλλους και Άγγλους κυνηγούς αρχαιοτήτων.

     Η επιχείρηση αρπαγής καλλιτεχνικών θησαυρών κράτησε 11 χρόνια. 128 κιβώτια έφτασαν στο Λονδίνο μεταξύ 1802 και 1824 με αγάλματα, μετόπες από ζωφόρους του Παρθενώνα, το ναό της Απτέρου Νίκης και το Ερέχθειο. Επίσης από την Αίγινα, τις Μυκήνες, την Τίρυνθα και τη Νεμέα. Είναι χαρακτηριστικό το ρητό ενός Άγγλου περιηγητή, όταν είδε λεηλατημένη την Ακρόπολη: «Ό,τι δεν έκαναν οι Γότθοι, το έκαναν οι Ενετοί».

Εικόνα 3: «Άποψη της Ακρόπολης» απ' την κατοικία του  Γάλλου προξένου Φοβέλ (Louis Dupre, 1819) που φιλοδοξούσε να λεηλατήσει ο ίδιος για λογαριασμό της Γαλλίας τα μνημεία της Ακρόπολης. Το σπίτι του ήταν γεμάτο από αρχαιότητες.

       Ο Βύρωνας πάλι θα είναι εκείνος που με ένα ποίημά του θα στηλιτεύσει τον Έλγιν. Λέει ο ποιητής: «Ουράνια δάκρυα είδα να κυλούν απ’ της Αθηνάς τα πελώρια γαλάζια μάτια. / Γλύτωσα απ’ τον πόλεμο και τη φωτιά/ γλύτωσα απ’ τον πόλεμο και τον Τούρκο / κι ήρθες εσύ ο Έλγιν / χειρότερος απ’ τους δυο να μ’ αφανίσεις / να μου ρημάξεις ό,τι απόμεινε./ Η κατάρα μου σε σέ και στη γενιά σου». Ο Βύρωνας θα λείψει για 10 περίπου χρόνια, θα επιστρέψει στην Ελλάδα το 1823, μετά την εξέγερση των Ελλήνων για να βοηθήσει τον αγώνα. Είναι περιζήτητος απ’ όλους τους οπλαρχηγούς, οι οποίοι αγωνίζονται να τον προσεταιριστούν. Ο Μπότσαρης, στις 18 Αυγούστου του 1823, του γράφει από το Καρπενήσι: «Είστε ο άνθρωπος που μας χρειάζεται. Κανένα εμπόδιο ας μη σταματήσει τον ερχομό σας σ’ αυτό τον τόπο. Απόψε θα επιχειρήσω κάτι εναντίον εχθρικού σώματος έξι ως επτά χιλιάδων ανδρών. Μεθαύριο αναχωρώ με μερικούς εκλεκτούς συμπολεμιστές μου για να σας προϋπαντήσω». Ο Σουλιώτης οπλαρχηγός ποτέ δε θα συναντήσει το Βύρωνα, γιατί το ίδιο βράδυ θα σκοτωθεί κατά την εισβολή στο τουρκικό στρατόπεδο.

 

Εικόνα 4:  «Ο θάνατος του Μάρκου Μπότσαρη στη μάχη του Καρπενησίου» (63Χ91 εκ.), Filippo Marsigli , Αθήνα, Μουσείο Μπενάκη

 

Εικόνα 5: "Πρόσφυγες στην Πάργα"(201Χ290 εκ.), Francesco Hayez, 1831, Pinacoteca Tosio Martinego, Μπρέσια Ιταλίας

Φιλέλληνες Ευρωπαίοι ζωγράφοι

Εικόνα 6: Φωτογραφία του Λοχαγού Κρατσάιζεν

Ο   φιλέλληνας Καρλ Κρατσάιζεν, ένας αυτοδίδακτος ζωγράφος, ήταν ο άνθρωπος που γνώρισε από κοντά τους ηρωικούς αγωνιστές, σχεδίασε τη μορφή τους και, αφού τους απαθανάτιζε, ζητούσε να βάζουν την υπογραφή τους στο έργο του ως πιστοποιητικό αυθεντικότητας. Ο υπολοχαγός Κρατσάιζεν βρέθηκε στην Ελλάδα ως εθελοντής στο βαυαρικό εκστρατευτικό σώμα, το οποίο είχε ως σκοπό να εκπαιδεύσει τον νέο τακτικό στρατό της Ελλάδας. Έφτασε στην Ελλάδα το 1826 και άρχισε να αποτυπώνει τις εικόνες και τα πρόσωπα που έβλεπε άλλοτε στο Ναύπλιο, τα Αμπελάκια Σαλαμίνας, την Κόρινθο, την Αττική, με κορυφαία ίσως αναφορά τη μάχη στον Ανάλατο. Στη διάρκεια αυτής της μάχης σκοτώθηκε ο Καραϊσκάκης, το πρόσωπο του οποίου σχεδίασε λίγο πριν τον χτυπήσει το μοιραίο βόλι. Στο σχέδιο του Καραϊσκάκη φαίνεται ότι ο «Γιος της καλόγριας» έπασχε από φυματίωση και ήταν καταβεβλημένος. Το βλέμμα του παρέμενε έντονο και ο Κρατσάιζεν τον κάνει με μάτια πυρετώδη. Προλαβαίνει να κάνει μόνο το κεφάλι του.

     Σχεδίασε συνολικά 91 έργα. Τα έργα αυτά έγιναν με μολύβι σε χαρτί μικρού μεγέθους. Επιστρέφοντας στη Γερμανία ο Κρατσάιζεν λιθογράφησε τα σχέδιά του και τα κυκλοφόρησε σε επτά λευκώματα με τον τίτλο «Προσωπογραφίες των διασημότερων Ελλήνων και Φιλελλήνων, μαζί με μερικές απόψεις και ενδυμασίες σχεδιασμένες εκ του φυσικού και δημοσιευμένες απ’ τον Καρλ Κρατσάιζεν». Αξίζει εδώ να σημειώσουμε ότι στις εικόνες  του Κρατσάιζεν βασίστηκαν  μετέπειτα κορυφαίοι ζωγράφοι, όπως ο Πίτερ Φον Ες και ο Θεόδωρος Βρυζάκης. Χάρη σ’ αυτόν γνωρίζουμε σήμερα την αυθεντική μορφή των μεγάλων αγωνιστών της εθνεγερσίας.

Εικόνα 7: Σχέδια (εκ του φυσικού) του Κρατσάιζεν που απεικονίζουν τον Καραϊσκάκη και τον Κολοκοτρώνη. Το σχέδιο του Κολοκοτρώνη φέρει και την ιδιόχειρη υπογραφή του Γέρου του Μοριά (1827).

Ο Πέτερ Φον Ες (Peter von Hess, 1792-1871) ήταν Γερμανός ζωγράφος που απαθανάτισε τις ιστορικές στιγμές της ελληνικής επανάστασης του 1821 καθώς και στιγμιότυπα της εισβολής του Ναπολέοντα στη Ρωσία. Το 1897 ο βασιλιάς της Βαυαρίας Λουδοβίκος του ανέθεσε την απεικόνιση των ηρώων και των σκηνών της ελληνικής επανάστασης στη Στοά του Μονάχου. Για το σκοπό αυτό συνόδευσε τον Όθωνα στην Ελλάδα, όπου παρέμεινε εννιά μήνες, για να γνωρίσει τους τόπους, όπου διαδραματίστηκαν τα γεγονότα του ’21. Ο πίνακας που απεικονίζει την είσοδο του Όθωνα στο Ναύπλιο, ένα γεγονός στο οποίο και ο ίδιος ήταν παρών, βρίσκεται στη Νέα Πινακοθήκη του Μονάχου.

Ο Πέτερ Φον Ες (Peter von Hess, 1792-1871) ήταν Γερμανός ζωγράφος που απαθανάτισε τις ιστορικές στιγμές της ελληνικής επανάστασης του 1821 καθώς και στιγμιότυπα της εισβολής του Ναπολέοντα στη Ρωσία. Το 1897 ο βασιλιάς της Βαυαρίας Λουδοβίκος του ανέθεσε την απεικόνιση των ηρώων και των σκηνών της ελληνικής επανάστασης στη Στοά του Μονάχου. Για το σκοπό αυτό συνόδευσε τον Όθωνα στην Ελλάδα, όπου παρέμεινε εννιά μήνες, για να γνωρίσει τους τόπους, όπου διαδραματίστηκαν τα γεγονότα του ’21. Ο πίνακας που απεικονίζει την είσοδο του Όθωνα στο Ναύπλιο, ένα γεγονός στο οποίο και ο ίδιος ήταν παρών, βρίσκεται στη Νέα Πινακοθήκη του Μονάχου.

Εικόνα 8: "Η άφιξη του βασιλιά Όθωνα στο Ναύπλιο"(269Χ415 εκ.), 1835, Πέτερ Φον Ες, Νέα Εθνική Πινακοθήκη του Μονάχου

Εικόνα 9: ¨Η είσοδος του Όθωνα στην Αθήνα"(250Χ415 εκ.), 1839, Πέτερ Φον Ες, Νέα Εθνική Πινακοθήκη του Μονάχου

      Ο Λουί Ντυπρέ (Louis Dupré, 1789-1837) ήταν Γάλλος ζωγράφος φιλέλληνας και αρχαιολάτρης. Το Φεβρουάριο του 1819 επισκέπτεται την Ελλάδα μαζί με τρεις Άγγλους περιηγητές. Εκείνοι θα αναλάμβαναν τα έξοδα κι αυτός θα τους παρέδιδε ως αντάλλαγμα εικόνες μνημείων και τόπων της χώρας. Τα έργα του από την Ελλάδα δημοσιεύτηκαν το 1825 στο μνημειώδες εικονογραφημένο ταξιδιωτικό χρονικό του, το οποίο  περιλαμβάνει σαράντα έγχρωμες λιθογραφίες και έντεκα βινιέτες. Περιέχουν ποικίλους τύπους προσωπογραφίας, πολύ λιγότερα τοπία και ηθογραφικές σκηνές.

Εικόνα 10: Ο Νικολάκης Μητρόπουλος υψώνει τη σημαία με το σταυρό στα Σάλωνα, την ημέρα του Πάσχα του 1821, Louis Dupre

     Σημαντικοί επίσης Ευρωπαίοι ζωγράφοι που απαθανάτισαν σκηνές της ελληνικής επανάστασης ήταν και οι Καρλ Χάγκ (Carl Haag, 1820-1915),  Εμίλ ντε Λανσάκ (Emile de  Lansac, 1803-1890), Τόμας Φίλιπς (Thomas Phillips, 1770-1845) και Λουδοβίκος Λιπαρίνι (Ludovico Lipparini, 1800-1856).

Εικόνα 11: "Η αυτοθυσία", Emile de Lansac, 1828, Μουσείο Ιστορίας και Τέχνης του Μεσολογγίου

Εικόνα 11: "Ο όρκος του Λόρδου Βύρωνα στον τάφο του Μάρκου Μπότσαρη"(250Χ350 εκ.), Ludovico Lipparini, 1850

 

Εικόνα 12: "Έλληνας αγωνιστής"(35Χ25 εκ.), Carl Haag, 1861, Αθήνα, Μουσείο Μπενάκη

     Ο Ευγένιος Ντελακρουά (Ferdinand Victor Eugene Delacroix) γεννήθηκε το 1798 και πέθανε το 1863. Ήταν μεγάλος Γάλλος ρομαντικός ζωγράφος του 19^ου αι., που επηρέασε τη ζωγραφική συμβάλλοντας στην ανάπτυξη του ιμπρεσιονισμού. Εμπνεύστηκε από ιστορικά γεγονότα, όπως η ελληνική και η γαλλική επανάσταση, καθώς και από ένα ταξίδι του στο Μαρόκο. «Ο Delacroix ήταν παθιασμένα ερωτευμένος με το πάθος, αλλά ήταν ψυχρά αποφασισμένος να εκφράσει το πάθος, όσο πιο καθαρά γίνεται» είπε γι’ αυτόν ο Charles Baudelaire.

     Ένα από τα πρώτα του, ανατρεπτικά για την εποχή, έργα είναι «Ο θάνατος του Σαρδανάπαλου», εμπνευσμένο από τα ομώνυμα πεντάπρακτα τραγούδια του Βύρωνα. Ο βασιλιάς της Ασσυρίας Σαρδανάπαλος, αφού υπερασπίστηκε την πόλη του, υπέκυψε, όταν ο Ευφράτης ξαφνικά ξεχείλισε και κατέστρεψε τα τείχη. Στον πίνακα βρισκόμαστε σ’ ένα πολυτελές ανατολίτικο δώμα με θησαυρούς, μέσα στο οποίο επικρατεί το χάος. Ο Σαρδανάπαλος με απάθεια παρακολουθεί τους υπηρέτες να δολοφονούν τις γυναίκες του χαρεμιού. Ο οινοχόος στο πλάι του τού προσφέρει μια κανάτα που περιέχει θανατηφόρο δηλητήριο, για ν’ αυτοκτονήσει. Ένας άλλος υπηρέτης θυσιάζει ένα περήφανο άλογο στολισμένο με πολύτιμους λίθους.

     Ο σάλος που προκάλεσε ο πίνακας ήταν μεγάλος. Επί πέντε χρόνια όλοι απέφευγαν το ζωγράφο, ο οποίος δεν έβρισκε κανέναν αγοραστή για τα έργα του.

Εικόνα 12: "Ο θάνατος του Σαρδανάπαλου"(392Χ496 εκ.), Ευγένιος Ντελακρουά, 1827, Παρίσι, Μουσείο του Λούβρου

      Όταν άρχισε ο αγώνας των Ελλήνων, ο Ντελακρουά ήταν 23 χρονών. Το μεγάλο του αριστούργημα, που θα τον καθιερώσει  σαν αρχηγό της ρομαντικής σχολής στη Γαλλία, είναι «Η σφαγή της Χίου», έργο του 1824. Η καταστροφή της Χίου τον Απρίλιο του 1822 συγκίνησε βαθιά όχι μόνο τους Έλληνες αλλά και τους φιλέλληνες Ευρωπαίους. Η σφαγή τουλάχιστον 20000 κατοίκων του νησιού και η αιχμαλωσία πάνω από 45000 προκάλεσαν βαθιά οδύνη και εκδηλώσεις συμπάθειας καθώς και διαμαρτυρίες με εκδόσεις φυλλαδίων και βιβλίων που κυκλοφόρησαν ευρύτατα στην Ευρώπη. Ο περίφημος πίνακας του Ντελακρουά, ο οποίος  εκφράζει αυτήν την αγανάκτηση της κοινής γνώμης της Ευρώπης απέναντι στις αποτρόπαιες πράξεις του κατακτητή, τιμήθηκε με χρυσό μετάλλιο ζωγραφικής, ενώ ειπώθηκε ότι ποτέ τέτοια σφαγή δεν απεικονίστηκε με τέτοια τρυφερότητα.

    

Εικόνα 13: "Η σφαγή της Χίου"(419Χ354 εκ.), Ευγένιος Ντελακρουά, 1824, Παρίσι, Μουσείο του Λούβρου

 

Εικόνα 14: "Ο Έλληνας πολεμιστής"(65,7Χ81,6 εκ.), Ευγένιος Ντελακρουά, 1856, Αθήνα, Εθνική Πινακοθήκη

Εικόνα 15: "Η Ελλάδα στα ερείπια του Μεσολογγίου"(209Χ147 εκ.) , Ευγένιος Ντελακρουά, 1826, Musée des Beaux-Arts, Μπορντό

Εικόνα 16: "Ο Μπότσαρης αιφνιδιάζει στρατόπεδο Τούρκων", Ευγένιος Ντελακρουά

 

Εικόνα 17: "Μάχη γκιαούρη - πασά" (73Χ63 εκ.), Ευγένιος Ντελακρουά,1835, Παρίσι, Musée Petit Palais

Βιβλιογραφία- Δικτυογραφία

·       Η επιλογή  κειμένων και αποσπασμάτων έγινε από το έργο του Αντώνη Κωτίδη, καθηγητή Ιστορίας της Τέχνης στη Φιλοσοφική Σχολή του ΑΠΘ στον τόμο ΕΛΛΗΝΙΚΗ –ΖΩΓΡΑΦΙΚΗ 19^ου ΑΙΩΝΑ, ΕΚΔΟΤΙΚΗ ΑΘΗΝΩΝ, 1961, καθώς επίσης και από τους τόμους των εκδόσεων ΜΕΛΙΣΣΑ: ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣ ΖΩΓΡΑΦΟΙ (Δεκέμβριος 1988). Κάποιες δευτερεύουσες πληροφορίες για τους ζωγράφους καθώς και η πλειονότητα των φωτογραφιών αναζητήθηκαν στο διαδίκτυο. Συμπληρωματικά αξιοποιήθηκαν:

·       Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ.ΙΒ’, σελ.244-246, Εκδοτική Αθηνών, 1975

·       http://ellinoistorin.gr/?p=25708

·       http://news247.gr/eidiseis/prokalei-toys-toyrkoys.828748.html

Ιδιαίτερη επισήμανση: Η εργασία έχει εκπαιδευτικό και όχι κερδοσκοπικό χαρακτήρα, απευθύνεται  στους μαθητές και στους εκπαιδευτικούς του 1^ου Γυμνασίου Κοζάνης αλλά και σε κάθε ενδιαφερόμενο.

Ø Η επιλογή των κειμένων –αποσπασμάτων  και των πινάκων έγινε από τον ζωγράφο Κώστα Ντιο, η πληκτρολόγηση, η διόρθωση και η ανάρτηση από τη φιλόλογο Κατερίνα Χιωτέρη.