Η Επανάσταση του ’21 στη ζωγραφική. Φιλέλληνες Ευρωπαίοι και Έλληνες ζωγράφοι (2ο Μέρος) Μια συμβολή του 1ου Γυμνασίου Κοζάνης (Βαλταδώρειου) στον εορτασμό της επετείου της 25ης Μαρτίου 1821.

Το ’21 μέσα από τα μάτια των Ελλήνων ζωγράφων

     Ο Μακρυγιάννης έμαθε γράμματα στα γεράματά του, για να γράψει τα απομνημονεύματά του, πίστευε όμως ότι, εκτός από το γραπτό λόγο, χρειάζονται και εικόνες, αφού το μεγαλύτερο μέρος των Ελλήνων ήταν αγράμματο. Αρχικά ανέθεσε σ’ έναν Ευρωπαίο ζωγράφο να του ζωγραφίσει, γρήγορα όμως κατάλαβε πως με τους όρους της λόγιας τέχνης ήταν αδύνατο να απεικονιστεί η αφηγηματική ροή των γεγονότων και των περιστατικών του Αγώνα που ήθελε να αναπαραστήσει. Είχε ανάγκη από τον «υπερλογικό» χώρο της βυζαντινής και της λαϊκής τέχνης. Έτσι θα γινόταν πιο κατανοητή η εικόνα από τους ομοίους του. Στράφηκε λοιπόν στον Ζωγράφο, παλαίμαχο αγωνιστή από τη Βαρδώνα της Λακωνίας. Ο ζωγράφος του Μακρυγιάννη είναι ο Δημήτριος και όχι ο Παναγιώτης. Ένα μνημονικό σφάλμα του Μακρυγιάννη, που θυμόταν τα ονόματα πατέρα και γιου αντίστροφα, δημιουργούσε πάντοτε αμηχανία σε όσους ασχολούνταν με το θέμα. Ο Δημήτριος λοιπόν Ζωγράφος με τους γιους του (γνωρίζουμε μόνο το όνομα του Παναγιώτη) δούλεψε υπό τη συνεχή επίβλεψη του στρατηγού από το 1836 ως το 1839. Φιλοτεχνήθηκαν εικοσιπέντε πίνακες βυζαντινής τεχνικής σε ξύλο διαστάσεων 56Χ40 εκατοστά ζωγραφισμένοι με αυγοτέμπερα. Τα έργα αυτά αποτελούν την ιστορικά πρώτη και καλλιτεχνικά αξεπέραστη εικονογράφηση του Αγώνα, που έδωσε η ελληνική τέχνη.

Εικόνα 18: "Η μάχη των Βασιλικών" (39X54 εκ.), Δημήτριος Ζωγράφος, 1836, Αθήνα, Εθνικό Ιστορικό Μουσείο

Εικόνα 19: «Η μάχη στο Κομπότι»  (39Χ55 εκ.), Δημήτριος Ζωγράφος, 1836, Αθήνα, Εθνικό Ιστορικό Μουσείο

    

 Έργο του Δημητρίου Ζωγράφου είναι και το «Η Δίκαιη απόφαση του θεού για την απελευθέρωση της Ελλάδας. Ο παντοκράτωρ λέει προς την Ελλάδα «Ελλάς, διά τα αίματα της θυσίας των Ελλήνων και φιλελήνων σε ευσπλαχνίζομαι και φωτίζω τα τρία δυνατά έθνη διά να τειναχθούν οι αλυσίδες που είχες τόσους αιώνας εις τους πόδας και αποκαταστάνεσαι βασίλειον βασιλευομένη από τον Όθωνα και την Αμαλίαν. Ο Αυτοκράτωρ πασών των Ρωσσιών Νικόλαος η Βασίλισα της Μ. Βρετανίας Βικτωρία και ο βασιλεύς της Γαλλίας Φίλιππος».

Εικόνα 20:"Η δικαία απόφασις του Θεού για την απελευθέρωση της Ελλάδος" (0,39Χ0,55 εκ.), Δημήτριος Ζωγράφος, 1836, Αθήνα, Εθνικό Ιστορικό Μουσείο

     Ξεχωριστή περίπτωση αποτελεί ο Θεόδωρος Βρυζάκης, το πρώτο μέλος μιας ομάδας Ελλήνων ζωγράφων που διαμορφώθηκαν καλλιτεχνικά στο Μόναχο και αποτελούν τους αντιπροσωπευτικότερους φορείς της νεοελληνικής ζωγραφικής στο 19^ο αι. Ανήκει κι αυτός στη μεγάλη ομάδα της Σχολής του Μονάχου, η οποία έχει διαμορφωθεί καλλιτεχνικά με ξένους προσανατολισμούς, αλλά έχει ορισμένα ιδιότυπα χαρακτηριστικά που την ξεχωρίζουν σαν ελληνική ομάδα και φορέα ελληνικής έκφρασης. Ο  βασιλιάς Λουδοβίκος θα παίξει σημαντικό ρόλο για την εξέλιξη του Βρυζάκη σε μια εποχή που  στο Μόναχο  θα ιδρυθεί και το «Πανελλήνιο», ίδρυμα που είχε σκοπό την περισυλλογή και εκπαίδευση των παιδιών πεσόντων Ελλήνων αγωνιστών.

     Ο Βρυζάκης καταγόταν από τη Θήβα. Γεννήθηκε στα 1819. Ο πατέρας του απαγχονίστηκε από τους Τούρκους και ο Θεόδωρος μαζί με τον αδερφό του βρήκαν καταφύγιο στο ορφανοτροφείο που είχε ιδρύσει ο Ιωάννης Καποδίστριας στην Αίγινα. Γι’ αυτή την περίοδο της ζωής του και για το πώς ξεκίνησε τη ζωγραφική δεν υπάρχουν πληροφορίες. Τα γεγονότα πάντως δείχνουν ότι ο Βρυζάκης είχε ισχυρούς προστάτες και ασφαλώς βοηθώντας  και οι συγγενείς του κατάφερε στα 18 του να προταθεί να σταλεί στο Μόναχο ως υπότροφος. Με την παρακίνηση του Πέτερ Φον Ες ο Βρυζάκης βρήκε τον δρόμο του κι έτσι το 1841 παρουσιάζει τα πρώτα του έργα.

 

Εικόνα 21: "Η θυσία του Καψάλη στο Μεσολόγγι", Θεόδωρος Βρυζάκης, Πινακοθήκη Δήμου Μεσολογγίου

         

                Στην « Παραμυθία» κόρη και μάνα περιμένουν το γιο που δε γύρισε ακόμη.

Εικόνα 22: "Παραμυθία" (0,44Χ0,57 εκ.), Θεόδωρος Βρυζάκης, 1847, Αθήνα, Εθνική Πινακοθήκη

    Με την καλλιτεχνική του επιτυχία πείθει τη βαυαρική κυβέρνηση, η οποία του παραχωρεί χρήματα υποτροφίας προορισμένα για τους Έλληνες της στρατιωτικής σχολής του Μονάχου. Τότε κατεβαίνει στην Ελλάδα και μελετάει από κοντά πρόσωπα, ενδυμασίες, όπλα για να επεξεργαστεί μεγάλες συνθέσεις με θέματα εμπνευσμένα από την ελληνική επανάσταση. Αγοράζει φορεσιές και όπλα και γυρίζει στο Μόναχο, όπου κάνει το σπίτι του ένα ολόκληρο μουσείο. Ζωγραφίζει την «Πολεμική σκηνή» και το 1855  το «Καραούλι». Σ’ ένα ταμπούρι δυο Έλληνες παρακολουθούν τις κινήσεις του εχθρικού στρατοπέδου.

Εικόνα 23: "Δύο πολεμιστές" ή "Καραούλι" (0,67Χ0,79 εκ.), Θεόδωρος Βρυζάκης, 1855, Αθήνα, Εθνική Πινακοθήκη

 

Εικόνα 24: "Πολεμική Σκηνή" (0,30Χ0,34 εκ.), Θεόδωρος Βρυζάκης, 1853,  Αθήνα, Εθνική Πινακοθήκη

 

Εικόνα 25: "Ο όρκος των αγωνιστών" (164Χ126 εκ.), Θεόδωρος Βρυζάκης, 1865, Αθήνα, Εθνική Πινακοθήκη

Εικόνα 26: "Η υποδοχή του Λόρδου Βύρωνα στο Μεσολόγγι" (155Χ213 εκ.), Θεόδωρος Βρυζάκης, 1861, Αθήνα, Εθνική Πινακοθήκη

 

     Στον πίνακα «Η υποδοχή του Λόρδου Βύρωνα στο Μεσολόγγι» εικονίζονται ο Μητροπολίτης Πορφύριος, ο Μαυροκορδάτος και ο Μπότσαρης να υποδέχονται τον φιλέλληνα ποιητή. Στις 17 Μαρτίου 1824 οι Μεσολογγίτες ανακηρύσσουν πολίτη Μεσολογγίτη το Βύρωνα, ενώ την ίδια εποχή ο Σουλτάνος θα τον κηρύξει εχθρό της Πύλης, είδηση που αποτελεί το μεγαλύτερο τίτλο τιμής για ένα φιλέλληνα. Στις 19 Απριλίου της ίδιας χρονιάς ο Βύρωνας πεθαίνει άρρωστος.

    Το «Στρατόπεδο του Καραϊσκάκη στην Καστέλα» θεωρείται το ωριμότερό του έργο.     Για το έργο αυτό συνεργάστηκαν και καλλιτέχνες σπουδαστές της Ακαδημίας Καλών Τεχνών, όμως η σχεδίαση των κύριων σημείων της σύνθεσης οφείλεται στον ίδιο τον Βρυζάκη.

Εικόνα 27: "Το στρατόπεδο του Καραϊσκάκη στην Καστέλα" (145Χ178 εκ.), Θεόδωρος Βρυζάκης, 1855, Αθήνα, Εθνική Πινακοθήκη

Εικόνα 28: "Η έξοδος του Μεσολογγίου" (169Χ127 εκ.), Θεόδωρος Βρυζάκης, 1853, Αθήνα, Εθνική Πινακοθήκη

    Χαρακτηριστικό του έργο είναι επίσης και το «Υπέρ πατρίδος το παν». Εδώ διαφαίνεται ένας ναϊβισμός χαρακτηριστικός ενός επαρχιωτισμού που παρουσιάζει ο Βρυζάκης, που δικαιολογείται από την έλλειψη εικαστικής παράδοσης. 

Εικόνα 29: "Υπέρ πατρίδος το Παν" (215Χ157 εκ.), Θεόδωρος Βρυζάκης, 1858, Εθνική Πινακοθήκη και Μουσείο Αλέξανδρου Σούτσου. Παράρτημα Ναυπλίου

    

Ο «αποχαιρετισμός» είναι ένα έργο με ιδιαίτερη μαγεία που οφείλεται στα ζεστά του χρώματα, ένα τρυφερό περιφερειακό στιγμιότυπο του Αγώνα που αποκαλύπτει και τους ρομαντικούς προσανατολισμούς του καλλιτέχνη. Η ακαμψία των μορφών οφείλεται στο ότι οι ζωγράφοι της εποχής  χρησιμοποιούσαν για μοντέλα κέρινες ή γύψινες κούκλες που τις έντυναν και μελετούσαν την ενδυμασία και το φωτισμό.

 

Εικόνα 30: "Ο αποχαιρετισμός στο Σούνιο"(67Χ78 εκ.), Θεόδωρος Βρυζάκης,1863, Αθήνα, Εθνική Πινακοθήκη

      Προς το τέλος της ζωής του ο Βρυζάκης απομονώνεται από τον κόσμο λόγω μιας αρρώστιας των ματιών του. Εκείνη την εποχή καταφτάνουν στο Μόναχο ο Γύζης, ο Λύτρας κι ο Βολανάκης, που φαίνεται να μη γνωρίζουν καν την ύπαρξή του. Αλλά ούτε και στην Ελλάδα γνωρίζουν το έργο του κι αυτό οφείλεται στο ότι ο Βρυζάκης μεγάλωσε και έζησε στο Μόναχο και σαν πολίτης Βαυαρός πλέον έχει το δικό του κύκλο. Παρά την αφομοίωση από τη Σχολή του Μονάχου παραμένει περισσότερο Έλληνας από τα άλλα πιο εξελιγμένα μέλη της ομάδας, γιατί ακριβώς δεν είχε τις δυνατότητες, όπως άλλοι συνάδελφοί του να εξομοιωθεί απόλυτα πνευματικά μέσα στον κόσμο που ζούσε. Στην Ελλάδα θα εξελισσόταν σε ένα λαϊκό ζωγράφο στον τύπο του Δημήτρη Ζωγράφου που προτίμησε ο Μακρυγιάννης για τις εικόνες του. Πέθανε το 1878 στο Μόναχο.

 

     Ο Διονύσιος Τσόκος (1814 -1862) είναι 5 χρόνια μεγαλύτερος του Βρυζάκη. Γεννήθηκε στη Ζάκυνθο και ήταν ένας από τους πρώτους εθνικούς ζωγράφους της ελεύθερης Ελλάδας. Σπούδασε ζωγραφική στη Βενετία με καθηγητή τον Ιταλό Λουδοβίκο Λιπαρίνι (Ludovico Lipparini). Χαρακτηριστικά του έργα «Ο αποχαιρετισμός του καπετάνιου», «Ο όρκος του Κολοκοτρώνη»

Εικόνα 31: "Ο αποχαιρετισμός του καπετάνιου" (23Χ31 εκ.), Διονύσιος Τσόκος, Συλλογή Ε. Κουτλίδη

            Εικόνα 32: "Η φυγή από την Πάργα" (34Χ47 εκ.), Διονύσιος Τσόκος, 1847, Συλλογή Ιδρύματος Κουτλίδη

Εικόνα 33: "Ο όρκος του Κολοκοτρώνη" (24Χ31 εκ.), Διονύσιος Τσόκος, 1849, Αθήνα, Εθνικό Ιστορικό Μουσείο

     Ο Γιώργος Μαργαρίτης (1814-1884) σπούδασε ζωγραφική στο Παρίσι. Μετά τις σπουδές του εγκαταστάθηκε στην Αθήνα, όπου διορίστηκε από τον Όθωνα καθηγητής στη Σχολή Ευελπίδων και καταπιάστηκε με τη λιθογραφική απεικόνιση ηρώων του 1821. Δίδαξε αμισθί στο Σχολείο των Τεχνών για μια δεκαετία (1843-1853).

             Εικόνα 34: "Ο Καραϊσκάκης" (94Χ117 εκ.), Γιώργος Μαργαρίτης, 1844, Συλλογή Ιδρύματος Κουτλίδη

         Ο Νικηφόρος Λύτρας γεννήθηκε το  1832 στον Πύργο της Τήνου. Ο πατέρας του ήταν λαϊκός μαρμαρογλύπτης. Σπούδασε στην Αθήνα με δάσκαλο το Μαργαρίτη, τον Ιταλό Ραφαήλ Τσεκόλι και το μοναχό Αγαθάγγελο Τριανταφύλλου από τη Νιγρίτα, καθηγητή ξυλογραφίας. Συνεχίζει στο Μόναχο με καθηγητή τον Πιλότυ, εκπρόσωπο της ιστορικής ρεαλιστικής ζωγραφικής στη Γερμανία. Το 1866 διορίζεται καθηγητής στη Σχολή Καλών Τεχνών της Αθήνας. Επισκέφτηκε με το Γύζη το Παρίσι, αλλά φαίνεται πως αδιαφόρησε για την ιμπρεσιονιστική κίνηση που οι εκπρόσωποί της παρουσίαζαν για δεύτερη φορά έργα τους την εποχή εκείνη. Πεθαίνει το 1904 σε ηλικία 72 ετών από δηλητηρίαση που οφειλόταν στις χημικές ουσίες των χρωμάτων. Απάλλαξε την ελληνική ζωγραφική από το στίγμα του επαρχιωτισμού και την αβεβαιότητα της πειραματικής φάσης. Σαν καθηγητής διαμόρφωσε ολόκληρη γενιά ζωγράφων αξιόλογων: Πανταζής, Λεμπέσης, Ιακωβίδης, Ροϊλος, Βώκος, Βικάτος κ.ά. Από  τα πλέον γνωστά έργα του, είναι ο «Απαγχονισμός του Πατριάρχη Γρηγορίου Ε’», γνωστό πλέον μόνο από φωτογραφία, αφού εδώ και χρόνια αγνοείται η τύχη του και η «Πυρπόληση της τουρκικής ναυαρχίδας από τον Κανάρη».

Εικόνα 35: "Ο απαγχονισμός του Πατριάρχη Γρηγορίου Ε'" (46Χ60 εκ. -Σπουδή), Νικηφόρος Λύτρας, Αθήνα, Εθνική Πινακοθήκη

 

Εικόνα 36: "Ο απαγχονισμός του Πατριάρχη Γρηγορίου Ε' ",Νικηφόρος Λύτρας, 1864, Από φωτοαντίγραφο που βρίσκεται στην Εθνική Πινακοθήκη

Εικόνα 37: "Η πυρπόληση της τουρκικής ναυαρχίδας από τον Κανάρη" (143Χ109 εκ.), Νικηφόρος Λύτρας, 1870, Πινακοθήκη Αβέρωφ, Μέτσοβο

Βιβλιογραφία- Δικτυογραφία

·       Η επιλογή  κειμένων και αποσπασμάτων έγινε από το έργο του Αντώνη Κωτίδη, καθηγητή Ιστορίας της Τέχνης στη Φιλοσοφική Σχολή του ΑΠΘ στον τόμο ΕΛΛΗΝΙΚΗ –ΖΩΓΡΑΦΙΚΗ 19^ου ΑΙΩΝΑ, ΕΚΔΟΤΙΚΗ ΑΘΗΝΩΝ, 1961, καθώς επίσης και από τους τόμους των εκδόσεων ΜΕΛΙΣΣΑ: ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣ ΖΩΓΡΑΦΟΙ (Δεκέμβριος 1988). Κάποιες δευτερεύουσες πληροφορίες για τους ζωγράφους καθώς και η πλειονότητα των φωτογραφιών αναζητήθηκαν στο διαδίκτυο. Συμπληρωματικά αξιοποιήθηκαν:

·       Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ.ΙΒ’, σελ.244-246, Εκδοτική Αθηνών, 1975

·       http://ellinoistorin.gr/?p=25708

·       http://news247.gr/eidiseis/prokalei-toys-toyrkoys.828748.html

Ιδιαίτερη επισήμανση: Η εργασία έχει εκπαιδευτικό και όχι κερδοσκοπικό χαρακτήρα, απευθύνεται  στους μαθητές και στους εκπαιδευτικούς του 1^ου Γυμνασίου Κοζάνης αλλά και σε κάθε ενδιαφερόμενο.

Ø Η επιλογή των κειμένων –αποσπασμάτων  και των πινάκων έγινε από τον ζωγράφο Κώστα Ντιο, η πληκτρολόγηση, η διόρθωση και η ανάρτηση από τη φιλόλογο Κατερίνα Χιωτέρη.