Η Επανάσταση του ’21 στη ζωγραφική. Φιλέλληνες Ευρωπαίοι και Έλληνες ζωγράφοι (3ο Μέρος) Μια συμβολή του 1ου Γυμνασίου Κοζάνης (Βαλταδώρειου) στον εορτασμό της επετείου της 25ης Μαρτίου 1821.

     Ο Νικόλαος Γύζης γεννήθηκε στο Σκαλοχώρι της Τήνου το 1842. Σπούδασε στην Αθήνα και το Μόναχο. Σύγχρονος του Λύτρα, θα είναι ο πρώτος Νεοέλληνας που εξελίχθηκε πνευματικά μέσω της ζωγραφικής. Σε ηλικία 40 χρονών διορίζεται καθηγητής της Ακαδημίας του Μονάχου. Από τα πιο χαρακτηριστικά έργα του «Το παιδομάζωμα», και το «Κρυφό Σχολειό».

Εικόνα 38: "Το παιδομάζωμα" (72Χ50 εκ.), Νικόλαος Γύζης,1875, Αθήνα, Εθνική Πινακοθήκη

Εικόνα 39: "Το κρυφό σχολειό", Νικόλαος Γύζης, 1885-1886, Ιδιωτική Συλλογή Πρόδρομου Εμφιετζόγλου

     

      «Το κρυφό σχολειό» δεν θεωρείται από τα καλύτερα έργα του Γύζη αλλά εικονογραφεί την μετεπαναστατική αντίληψη των Ελλήνων για τις συνθήκες δουλείας στην τουρκοκρατία αλλά και τη δύναμη της εθνικής συνείδησης.

          Παρόλο που δεν υπήρξε περίοδος της ελληνικής ζωγραφικής που να μπορεί να ονομαστεί «ρομαντική», ο Νικόλαος Γύζης είναι από τους καλλιτέχνες που σε αρκετές περιπτώσεις ενσωμάτωσε χαρακτηριστικά από το στυλ αυτό στο έργο του. Αποκορύφωμα αυτής της πρακτικής αποτελεί το   «Μετά την καταστροφή των Ψαρών», ένα από τα πιο «ρομαντικά» έργα, όχι μόνο του Γύζη αλλά και όλης  της ελληνικής τέχνης. Το συγκεκριμένο έργο του Γύζη μοιάζει να έχει θεματική και υφολογική συγγένεια με το έργο των δύο μεγάλων «ρομαντικών» της γαλλικής τέχνης· τη «Σχεδία της Μέδουσας» του Gericault και το «Χριστό στη λίμνη της Γενησαρέτ» του Delacroix.

Εικόνα 40: "Μετά την καταστροφή των Ψαρών" (133Χ188 εκ.), Νικόλαος Γύζης, 1896, Αθήνα, Εθνική Πινακοθήκη

Εικόνα 41: "Η σχεδία της Μέδουσας" (491Χ716 εκ.) , Ζερικώ, 1819, Μουσείο του Λούβρου, Παρίσι

Εικόνα 42: "Ο Χριστός στη λίμνη της Γενησαρέτ" (50Χ61 εκ.), Ευγένιος Ντελακρουά, 1853, Νέα Υόρκη, Metropolitan Museum of Art

 

Εικόνα 43: "Η δόξα των Ψαρών" (41Χ35 εκ), Νικόλαος Γύζης, 1898, Αθήνα, Ιδιωτική Συλλογή

     

 Ο Κωνσταντίνος Βολανάκης γεννήθηκε στο Ηράκλειο της Κρήτης το 1837. Ο πατέρας του ήταν έμπορος και έστειλε το γιο του να σπουδάσει λογιστής στην Τεργέστη. Ο εργοδότης του θα τον κατευθύνει στην τέχνη της ζωγραφικής βλέποντας ότι ο Βολανάκης γέμιζε με σχέδια τα περιθώρια των λογιστικών βιβλίων.

Εικόνα 44: "Η πυρπόληση της τουρκικής ναυαρχίδας" (130Χ200 εκ.), Κωνσταντίνος Βολανάκης, 1882, Πειραιάς, Ναυτικό Μουσείο της Ελλάδας

 

      Το 1833 σε ηλικία 46 ετών παίρνει την απόφαση, ενώ βρίσκεται στο απόγειο της δημιουργικής του σταδιοδρομίας, να επιστρέψει στην Ελλάδα. Ο Γύζης τον προειδοποιεί ότι πηγαίνει σε ένα τόπο που οι πίνακες ζωγραφικής πωλούνται στον Τινάνειο Κήπο. Οι λόγοι αυτής της αναχώρησης από το Μόναχο είναι η υγεία της συζύγου του, η οποία δεν μπόρεσε να προσαρμοστεί στο κλίμα της Γερμανίας. Με τα χρόνια η ζωγραφική του χάνει σε ποιότητα και οι λόγοι του Γύζη επαληθεύονται με τον πιο άδοξο τρόπο για το Βολανάκη, αφού, εκτός από τον Τινάνειο κήπο, τα έργα του πωλούνται και στον κήπο της Τερψιθέας. Πέθανε το 1907. Από τα πιο χαρακτηριστικά έργα του η «Πυρπόληση της τουρκικής ναυαρχίδας», η «Απόβαση του Καραϊσκάκη στο Φάληρο» και η «Έξοδος του Άρεως».

Εικόνα 45: "Η απόβαση του Καραϊσκάκη στο Φάληρο" (148Χ272 εκ.), Κωνσταντίνος Βολανάκης, 1895, Συλλογή Τράπεζας της Ελλάδας

Εικόνα 46: "Η έξοδος του Άρεως" (110Χ191 εκ.), Κωνσταντίνος Βολανάκης, 1894, Αθήνα, Εθνική Πινακοθήκη

       

   Το μπρίκι  «Άρης» θεωρείται ένα από τα ενδοξότερα πλοία του ελληνικού ναυτικού στον αγώνα της ανεξαρτησίας της Ελλάδας . Ανήκε στον  Αναστάσιο Τσαμαδό. Ο πίνακας αναφέρεται στην έξοδο του πλοίου  στις 8 Μαΐου 1825, λίγο πριν την πτώση της Σφακτηρίας, όταν πέρασε  ανάμεσα από τον κλοιό των αιγυπτιακών πλοίων του Ιμπραήμ στη Σφακτηρία, κατορθώνοντας έτσι να  διαφύγει ανέπαφο και χωρίς απώλειες από τον κόλπο του Ναβαρίνου.

   Ο Θεόφιλος (Χατζημιχαήλ, 1870-1934) γεννήθηκε στη Μυτιλήνη. Τελειοποιήθηκε καλλιτεχνικά στη Σμύρνη, όπου δούλευε σα φύλακας του ελληνικού προξενείου. Λίγο πριν το τέλος του αιώνα ταξίδεψε στο Πήλιο, όπου εργάστηκε, σχεδόν ζητιανεύοντας τις περισσότερες φορές φαγητό, με αντάλλαγμα την τέχνη του. Στο Πήλιο έζησε τριάντα περίπου χρόνια. Διασκεύασε ζωγραφιές του Ες στις τοιχογραφίες που έκανε στο σπίτι του Γιάννη Κοντού στο Πήλιο. Τα τελευταία πέντε χρόνια της ζωή του τον «ανακάλυψε» ο περιώνυμος έμπορος τέχνης Τεριάντ (Στράτης Ελευθεριάδης) με αποτέλεσμα να μην έχει πλέον οικονομικά προβλήματα.

 

Εικόνα 47: "Ο χορός του Ζαλόγγου", Θεόφιλος

Εικόνα 48: "Το λάβαρο της επανάστασης και ο Παλαιών Πατρών Γερμανός" (140Χ100 εκ.), Θεόφιλος (τοιχογραφία)

   Ο Πολυχρόνης Λεμπέσης (1849-1913) σπούδασε ζωγραφική με το Νικηφόρο Λύτρα στην Αθήνα και στη συνέχεια στην Ακαδημία του Μονάχου. Από τους πλέον αξιόλογους της Σχολής του Μονάχου, υπήρξε καλλιτέχνης χαμηλού προφίλ. Πέθανε στην Αθήνα αγνοημένος και πάμφτωχος.

Εικόνα 49: "Χρήστος Καψάλης" (100Χ80 εκ.), Πολυχρόνης Λεμπέσης, 1881, Αθήνα, Εθνικό Ιστορικό Μουσείο

Ο Καψάλης ήταν ο υπεύθυνος για την πυριτιδαποθήκη στο Μεσολόγγι. Μη μπορώντας να συμμετέχει στην έξοδο του Μεσολογγίου, τη στιγμή της εισόδου των Τούρκων στην πόλη ανατίναξε την πυριτιδαποθήκη με τετρακόσια περίπου γυναικόπαιδα και ασθενείς.

     Η Θάλεια Φλωρά Καραβία  γεννήθηκε στη Σιάτιστα Κοζάνης το 1871. Ο πατέρας της ήταν ιερέας. Τεσσερα χρόνια μετά τη γέννησή της εγκαταστάθηκε στο Μακροχώρι της Κωνσταντινούπολης. Στην αυτοβιογραφία της γράφει: «Η τελευταία μου εντύπωση από τη Σιάτιστα ήταν ένας δρόμος κατηφορικός που κυλούσαν τα λιθάρια στο γρήγορο περπάτημά μας». Σπούδασε δασκάλα και εργάζεται σε κάποια σχολεία του Μακροχωρίου. Ο αδερφός της, που σπούδαζε ζωγραφική στην Αθήνα, διορίζεται σιδηροδρομικός στην Κων/πολη και με δικές του οικονομίες στέλνει τη Θάλεια στη Γερμανία, το «αμερικανικό όνειρο» όλων των υποψήφιων ζωγράφων της εποχής. Το «Θάλεια» της το άλλαξε ο ίδιος από Θεολογία πιστεύοντας ότι ταιριάζει περισσότερο σε ζωγράφο. Στο Μόναχο σπουδάζει  σε ιδιωτικές σχολές με το Βώκο και τον Ιακωβίδη ζωγραφική. Η φοίτηση στη Σχολή Καλών Τεχνών απαγορευόταν σε γυναίκες. Στο Κάιρο παντρεύεται το δημοσιογράφο Νίκο Καραβία. Το 1912 με την κήρυξη του πολέμου επιστρέφει στην Ελλάδα και περιδιαβαίνει όλα τα πεδία μαχών ζωγραφίζοντας και ζώντας σα στρατιώτης. Τη διακρίνει καταπληκτική δύναμη θέλησης και εργατικότητα. Στο μικρασιατικό πόλεμο θα κάνει το ίδιο. Εγκαταλείπει το εργαστήρι της και τρέχει στο μέτωπο. Γι’ αυτήν η μετακίνηση και το ταξίδι είναι εσωτερική ανάγκη. Πέθανε το 1960 στην Αθήνα. Τα έργα της ξεπερνούν τα 25000. Η τέχνη της είναι ένα από τα πρώτα μηνύματα ιμπρεσιονισμού στην Ελλάδα. «Ο χορός του Ζαλόγγου», και «Ο έρανος του Γενναδίου στο Ναύπλιο» αποτελούν την καλλιτεχνική απεικόνιση της ζωγράφου της επανάστασης του ’21.

Εικόνα 50: "Αυτοπροσωπογραφία  της Θάλειας Φλωρά Καραβία" (48,5Χ36,5),1910, Αθήνα, Ιδιωτική Συλλογή

Εικόνα 51: "Ο χορός του Ζαλόγγου" (150Χ190 εκ.), Θάλεια Φλωρά Καραβία, 1947, Αθήνα, Ιδιωτική Συλλογή

Εικόνα 52: " Ο έρανος του Γενναδίου στο Ναύπλιο" (90Χ121 εκ.), Θάλεια Φλωρά Καραβία, 1955, Αθήνα, Ιδιωτική Συλλογή

     

 Ο Ανδρέας Γεωργιάδης (1892-1981) γεννιέται στα Χανιά και σπουδάζει ζωγραφική στην Αθήνα. Πολεμά ως εθελοντής με το σώμα των Γαριβαλδίνων (Ερυθροχιτώνων) στους Βαλκανικούς πολέμους. Στη μάχη του Δρίσκου τραυματίζεται και χάνει το ένα του μάτι. Το 1931 του απονέμεται «τιμής ένεκεν» μετάλλιο και δίπλωμα για τα εκατό χρόνια της απελευθέρωσης του ελληνικού έθνους. Ανακηρύσσεται επίτιμο μέλος της «Ενώσεως Παλαιών Πολεμιστών» και του δίνεται δίπλωμα για τις υπηρεσίες του προς το Έθνος και την Τέχνη.

Εικόνα 53: "Ο Ιμπραήμ ασπάζεται το νεκρό Παπαφλέσσα", Ανδρέας Γεωργιάδης, Αθήνα, Εθνικό Ιστορικό Μουσείο

     Ο Κωνσταντίνος Παρθένης γεννιέται στην Αλεξάνδρεια το 1878. Το 1929 διορίζεται καθηγητής στη Σχολή Καλών Τεχνών της Αθήνας. Το έργο του «Αθανάσιος Διάκος» κρίνεται άξιο για το πρώτο βραβείο της ζωγραφικής στην πρώτη μεταπολεμική πανελλήνια έκθεση ζωγραφικής που γίνεται το 1948. Τελικά το βραβείο δεν του απονέμεται. Πεθαίνει το 1967 στην Αθήνα. «Φως ίσον χρώμα. Είναι αυτό που γεννάει το σχήμα».

 

Εικόνα 54: "Η Αποθέωση του Αθανασίου Διάκου" (118Χ117 εκ.), Κωνσταντίνος Παρθένης, 1931, Συλλογή Ιδρύματος Σπ. Λοβέρδου

     Ο Διάκος ντυμένος τα ράσα του διάκου ανεβαίνει στους ουρανούς. Αριστερά σαν άγγελος ο Λεωνίδας, που έπεσε σε γειτονικά προς την Αλαμάνα χώματα, υποδέχεται το Διάκο στους ουρανούς. Είναι το μόνο θέμα του ’21 του Παρθένη.

 

Εικόνα 55: "Η αποθέωση του Αθανασίου Διάκου", (380Χ380 εκ. - Δεύτερη εκδοχή), Κωνσταντίνος Παρθένης, πριν το 1933, Αθήνα, Εθνική Πινακοθήκη (Δωρεά Σοφίας Παρθένη)

Αντί Επιλόγου

     Η Ελληνική Επανάσταση ενέπνευσε μια σειρά έργα, τα οποία τις περισσότερες φορές απηχούν τις αντιλήψεις των καλλιτεχνών για την Ελλάδα και τον πόλεμό της ενάντια στην Οθωμανική Αυτοκρατορία. Οι πίνακες λειτουργούν προπαγανδιστικά, τονίζοντας τις αρετές των Ελλήνων και το δίκαιο του αγώνα τους. Οι στυλιζαρισμένες στάσεις και οι απαστράπτουσες φουστανέλες μαρτυρούν την πρόθεση των καλλιτεχνών να δώσουν μια εξιδανικευμένη εκδοχή του πώς θα ήταν μια μάχη των Ελλήνων εναντίον των Οθωμανών. Συχνά οι σκηνές πλαισιώνονται από αρχαία ερείπια, για να τονίσουν την καταγωγή των σημερινών Ελλήνων από τους ένδοξους προγόνους τους, ενώ οι θεατρικές χειρονομίες δείχνουν το δράμα του ελληνικού αγώνα, τη γενναιότητα των Ελλήνων και την αθλιότητα των αντιπάλων τους.

     Τα έργα των Ευρωπαίων ζωγράφων είναι η αντίδραση της σκεπτόμενης Ευρώπης του 19^ου αιώνα απέναντι στη βάναυση τυραννία. Κάποιοι από τους ζωγράφους αυτούς κατέβηκαν στην Ελλάδα, για να ζήσουν από κοντά το συλλογικό βίωμα που εικονογραφούσαν. Πρώτοι αυτοί εξιδανίκευσαν ανθρώπους και περιστατικά, για να πάρουν με το μέρος τους στην υπόθεση του ελληνικού αγώνα τα μεγάλα αστικά κυρίως στρώματα του πληθυσμού, στα οποία βάσιζαν τις ελπίδες τους για την οικονομική στήριξη του Αγώνα.

      Οι Έλληνες καλλιτέχνες δε θέλησαν να αλλάξουν αυτήν την εικόνα που διαμόρφωσαν οι φιλέλληνες ομότεχνοί τους. Συνέχισαν να σχεδιάζουν τις ζωγραφιές τους με θέματα του Αγώνα δανειζόμενοι μορφικά πρότυπα της φιλελληνικής ζωγραφικής. Τα έργα του Βρυζάκη ανταποκρίνονται, κυρίως στη ζήτηση της αγοράς για υπερθέαμα, όπου το ιστορικό γεγονός αξιοποιείται τουριστικά ως ζωγραφικό γεγονός, όπου τον πρώτο λόγο έχουν τα σκηνικά και τα κουστούμια. Η θεατρική ατμόσφαιρα των περισσότερων συνθέσεων είναι συνέπεια και του ότι υπήρξε η πιο «πολυδάπανη» μορφή εικαστικής παραγωγής. Οι ζωγράφοι που ασχολήθηκαν με το ιστορικό θέμα, διέθεταν βεστιάριο με το οποίο έντυναν τα μοντέλα και τα σκηνοθετούσαν, πριν να αρχίσουν να τα ζωγραφίσουν.

     Παράδειγμα ωραιοποίησης και εξιδανίκευσης των ζοφερών κοινωνικών προβλημάτων αποτελεί το έργο του Βρυζάκη «Ο ανάπηρος του Αγώνα». Η εικόνα του παλαίμαχου που δίνει ο Μακρυγιάννης δεν έχει την παραμικρή σχέση με το έργο του Βρυζάκη. Αντίθετα το έργο του Τσόκου «Μικρός οδηγεί τυφλό», με έντονα στοιχεία ρεαλισμού, αποτελεί ωμή εικονογράφηση του δράματος αυτών των ανθρώπων.

Εικόνα 56: "Μικρός οδηγεί τυφλό" του Διονύσιου Τσόκου (31Χ23 εκ. -αριστερά),1849,  και "Ο ανάπηρος του αγώνα" του Θεόδωρου Βρυζάκη (64Χ51 εκ. -δεξιά),1860. Και τα δύο έργα εκτίθενται στην Εθνική Πινακοθήκη στην Αθήνα.

     Άλλη μια ενδιαφέρουσα σύγκριση αποτελεί το έργο του Νικηφόρου Λύτρα «Το ψαριανό μοιρολόι» με το έργο του Γάλλου Κουρμπέ (Courbet) «Η ταφή στο Ornans». «Το ψαριανό μοιρολόι», κλειστό, εσωστρεφές, με μελαγχολική ατμόσφαιρα, κάνει την υποταγή των ανθρώπων στη μοίρα τους ιδιωτική υπόθεση. Αντίθετα  «Η ταφή στο Ornans», προσφέροντας ένα πανόραμα της τοπικής κοινωνίας και των αντιθέσεών της μέσα από τις μορφές των παρευρισκομένων, κάνει την υπόθεση δημόσια, καταγγέλλοντας τις δομές της κοινωνικής διαστρωμάτωσης.

Εικόνα 57: "Το ψαριανό μοιρολόι" (97Χ140 εκ.), Νικηφόρος Λύτρας, 1888, Αθήνα, Εθνική Πινακοθήκη

     Αν και ατελείωτο παρουσιάστηκε στην πανελλήνια έκθεση στο Ζάππειο το 1888. Νησιώτικο έθιμο να θρηνούν οι συγγενείς και οι φίλοι γύρω από το φέσι του χαμένου ναυτικού. Η οργάνωση της σύνθεσης θυμίζει έργα της σύγχρονης γερμανικής ηθογραφικής ζωγραφικής.

Εικόνα 58:  "Η ταφή στο  Ornans" (315Χ660 εκ.), Courbet, 1850, Παρίσι, Musée d’Orsay

      Εδώ θα πρέπει να προσθέσουμε ότι ο ελληνικός λαός τροφοδοτήθηκε ιδεολογικά για το ’21, όχι από τις εικόνες του Μακρυγιάννη αλλά από τις ψευδαισθησιακές αναπαραστάσεις των εικόνων του Ες με σκηνές του Αγώνα. Υπήρχε μεγάλη αστική προσδοκία για τον ήρωα-πρόσωπο που θα συγκεκριμενοποιούσε τα πατριωτικά οράματα της γενναιότητας και της αυταπάρνησης. Η λαϊκή ζωγραφική του Μακρυγιάννη, ζωγραφική του «εμείς», δεν προβάλλει ατομικά αλλά συλλογικά επιτεύγματα. Από την άλλη πλευρά,  η λόγια ζωγραφική του «εγώ» του Ες σφράγισε την ιδεολογία της ευρωπαϊκής τέχνης, πρόβαλλε το ατομικό κατόρθωμα, απαθανάτισε και έκανε παντού γνωστή, μέσω των τυπωμάτων, τη μορφή του ήρωα. Και αυτές οι μορφές των ηρώων του ’21 περάσανε στην ιστορία κατά κύριο λόγο μέσα από τα έργα των Ες και Κρατσάιζεν.

     Γύρω στα 1865 ο Νικόλαος Ξυδιάς – Τυπάλδος ζωγραφίζει τον «Όρκο των Φιλικών». Το έργο του φέρνει ανατροπή στην τεχνοτροπική παράδοση του θέματος. Τα χρώματα και ο φωτισμός, καθώς και ο σχεδιασμός των μορφών σε κοντινή κλίμακα, κάνουν το έργο αυτό σχεδόν αδιανόητο χωρίς την επίδραση του Ντωμιέ (Daumier). Άλλωστε το ιστορικό θέμα και η Ελληνική Επανάσταση σαν εικόνα γνώρισε μια σημαντική άνοδο που κάμφθηκε σταδιακά και αισθητά μετά τη δεκαετία του 1860. Λίγο πολύ ακολούθησε την πορεία όλων των επιμέρους θεματικών περιοχών που γνωρίζουν άνθηση, επιβολή και υποχώρηση ανάλογα με τις κοινωνικές διεργασίες και την ιστορική συγκυρία.

Εικόνα 59: "Ο όρκος των Φιλικών"(53X46 εκ.), Ανδρέας Ξυδιάς Τυπάλδος, 1865, Αθήνα, Εθνική Πινακοθήκη

 

Εικόνα 60: "Οι χαρτοπαίκτες" (25Χ32 εκ.), Honore Daumier, 1859

Βιβλιογραφία- Δικτυογραφία

·       Η επιλογή  κειμένων και αποσπασμάτων έγινε από το έργο του Αντώνη Κωτίδη, καθηγητή Ιστορίας της Τέχνης στη Φιλοσοφική Σχολή του ΑΠΘ στον τόμο ΕΛΛΗΝΙΚΗ –ΖΩΓΡΑΦΙΚΗ 19^ου ΑΙΩΝΑ, ΕΚΔΟΤΙΚΗ ΑΘΗΝΩΝ, 1961, καθώς επίσης και από τους τόμους των εκδόσεων ΜΕΛΙΣΣΑ: ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣ ΖΩΓΡΑΦΟΙ (Δεκέμβριος 1988). Κάποιες δευτερεύουσες πληροφορίες για τους ζωγράφους καθώς και η πλειονότητα των φωτογραφιών αναζητήθηκαν στο διαδίκτυο. Συμπληρωματικά αξιοποιήθηκαν:

·       Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ.ΙΒ’, σελ.244-246, Εκδοτική Αθηνών, 1975

·       http://ellinoistorin.gr/?p=25708

·       http://news247.gr/eidiseis/prokalei-toys-toyrkoys.828748.html

Ιδιαίτερη επισήμανση: Η εργασία έχει εκπαιδευτικό και όχι κερδοσκοπικό χαρακτήρα, απευθύνεται  στους μαθητές και στους εκπαιδευτικούς του 1^ου Γυμνασίου Κοζάνης αλλά και σε κάθε ενδιαφερόμενο.

Ø Η επιλογή των κειμένων –αποσπασμάτων  και των πινάκων έγινε από τον ζωγράφο Κώστα Ντιο, η πληκτρολόγηση, η διόρθωση και η ανάρτηση από τη φιλόλογο Κατερίνα Χιωτέρη.