Μνήμη και προφορικές μαρτυρίες

Τα τελευταία χρόνια έχει παρατηρηθεί μια στροφή των ερευνητών στη διερεύνηση της έννοιας της μνήμης στην κατασκευή της ιστορίας [1]. Η τάση αυτή συνδέεται κυρίως με τη συλλογική μνήμη  ομάδων στο περιθώριο της επίσημης ιστορίας π.χ. μειονοτήτων.[2] Η μνήμη ωστόσο και οι διαδικασίες ανάκλησής της ανάγονται σε κεντρικά ζητήματα στο πεδίο της δημόσιας ιστορίας[3].

     Τα βασικά ερωτήματα  είναι «τι θυμόμαστε», και «γιατί το θυμόμαστε». Φαίνεται ότι διατηρείται στη μνήμη μας ό,τι θεωρείται  σημαντικό από το άτομο τη στιγμή που γίνεται («αρχειακή μνήμη»)[4]. Για να μπορέσει ωστόσο  να ανακληθεί θα πρέπει να συνδεθεί και με άλλες γνώσεις, ώστε να μπορεί να ταξινομηθεί και να τοποθετηθεί στο παρόν[5].

     Η ατομική μνήμη ωστόσο δεν λειτουργεί αυτόνομα σε σχέση με τα κοινωνικά πλαίσια μέσα στα οποία διατηρείται. Η ανάκληση μιας εμπειρίας μπορεί να εντάσσεται στο πλαίσιο μιας συλλογικής μνήμης που μπορεί να μην έχει άμεση σχέση με το άτομο , αλλά αναγνωρίζεται η αμοιβαία επίδραση της μιας πάνω στην άλλη[6].

     Παράγοντες οι οποίοι θεωρούνται κρίσιμοι για την ανάκληση της μνήμης – όσον αφορά την αξιοποίησή της από τον ερευνητή - μπορεί να είναι βιολογικοί, ψυχολογικοί και κοινωνικοί.

Η γήρανση[7] και τα επακόλουθά της αλλά και το φύλο[8] δεν φαίνεται να παίζουν ιδιαίτερο ρόλο στο είδος της μνήμης που διατηρείται. Όταν η ενθύμηση συνδέεται με ένα τραυματικό γεγονός[9], αυτό μπορεί να προκαλέσει είτε την συναισθηματική φόρτιση είτε την αποστασιοποίηση του αφηγητή. Κοινωνικοί παράγοντες όπως το επίπεδο της μόρφωσης, ο τόπος γέννησης, το επάγγελμα, η κοινωνική θέση θα πρέπει να συσχετιστούν τόσο με την ατομική όσο και με τη συλλογική μνήμη[10].

     Η αξία των προφορικών μαρτυριών έχει αμφισβητηθεί έντονα, κυρίως λόγω των διαφορών με τα γραπτά τεκμήρια, τα οποία θεωρούνται ως οι πλέον αδιαμφισβήτητες πηγές  πληροφόρησης. Τα αποτελέσματα των προφορικών συνεντεύξεων δεν θεωρούνται της ίδιας βαρύτητας ως προς την προσφορά στοιχείων, καθώς επικρατεί η αντίληψη της παρείσφρυσης πολλών υποκειμενικών παραγόντων κατά τη διαδικασία[11].

     Δημοσιεύματα, επιστολές, συμβόλαια, συμφωνητικά, απομνημονεύματα, στατιστικοί πίνακες κλπ. θεωρούνται πιο αξιόπιστες πηγές πληροφόρησης σε σχέση με την προφορική μαρτυρία[12]. Η άποψη αυτή ωστόσο φαίνεται να παραβλέπει βασικούς δείκτες της αξιολόγησης μιας πηγής, όπως είναι ο έλεγχος της αξιοπιστίας. Υποκειμενικοί παράγοντες όπως η ιδεολογική θέση του συντάκτη, ο σκοπός, το κοινωνικό πλαίσιο μέσα στο οποίο δημιουργήθηκε, ο υπερτονισμός ή η αποσιώπηση πτυχών αλλά και παγιωμένες πρακτικές καταγραφής[13] που δεν αποδίδουν πάντοτε την πραγματικότητα είναι μερικά από τα βασικά προβλήματα με τα οποία έρχεται αντιμέτωπος ο ερευνητής. Αυτά όμως δεν οδηγούν αυτόματα στην υποτίμηση της σημασίας τους, καθώς εξετάζεται ο τρόπος με τον οποίο σε πρώτη φάση συντάσσεται κάθε έγγραφο.

     Τα τεκμήρια της προφορικής ιστορίας  διαφοροποιούνται σε αρκετά επίπεδα[14]. Ακόμη και όταν παρουσιάζονται –ως αποτέλεσμα της απομαγνητοφώνησης – γραπτά, η μορφή τους δεν παύει να είναι προφορική, αφού προκύπτει μέσω της διαδικασίας της συνέντευξης. Αυτό δίνει τη δυνατότητα στον ερευνητή να αντιληφθεί λεπτές αποχρώσεις, όπως το ύφος, τη διστακτικότητα, τη σιωπή, εξωγλωσσικά και παραγλωσσικά στοιχεία, που σε μια γραπτή πηγή δεν είναι εύκολο να ανιχνευθούν. Σοβαρά πλεονεκτήματα  σε όλη αυτή τη διαδικασία είναι επίσης η άμεση καταγραφή αλλά και η ευχέρεια του ερευνητή να διευκρινίσει επιτόπου τα λεγόμενα του αφηγητή, δυνατότητες που δεν υπάρχουν στις γραπτές πηγές.

     Ως συμπέρασμα θα μπορούσαμε λοιπόν να καταλήξουμε ότι, ανεξάρτητα από το είδος της πηγής, πάντοτε υπάρχει το ενδεχόμενο να αμφισβητηθεί η αντικειμενικότητά της. Οι προφορικές μαρτυρίες θα πρέπει να υποβάλλονται στη βάσανο του ελέγχου της αξιοπιστίας, όπως ακριβώς συμβαίνει και με όλες τις άλλες πηγές. Η αντιπροσωπευτικότητα του συνεντευξιαζομένου[15], η συνοχή ή η ασυνέχεια της αφήγησης, η διασταύρωση των πληροφοριών με  άλλες πηγές αλλά και ο κριτικός έλεγχος των λεγομένων [16]περιορίζουν την πιθανότητα λανθασμένων συμπερασμάτων.

     Οι προφορικές πηγές δεν έρχονται να αντικαταστήσουν τις γραπτές, καθώς το κάθε είδος  έχει – κατά περίπτωση -τη σπουδαιότητά του, αλλά να παίξουν ένα συμπληρωματικό  ρόλο[17] στην αποκάλυψη και την επανερμηνεία στοιχείων που αποσιωπώνται από  την επίσημη ιστορία.

 

 

Βιβλιογραφία

• Γκαζή Ανδρομάχη, «Μουσεία και επισκέπτες στην εποχή της «βιομηχανίας» της μνήμης» στο Ρ. Βαν Μπούσχοτεν, Τ. Βερβενιώτη, Κ. Μπάδα, Ε. Νάκου, Π. Πανταζής, Π. Χαντζαρούλα (επιμέλεια) (2013), Γεφυρώνoντας τις γενιές: διεπιστημονικότητα και αφηγήσεις ζωής στον 21ο αιώνα. Προφορική ιστορία και άλλες βιο-ιστορίες. Πρακτικά διεθνούς συνεδρίου, Βόλος 25-27 Μαΐου 2012, e-book: http://www.epi.uth.gr/index.php?page=publications1), σελ.27 -42
• Κακάμπουρα Ρέα, «Δευτερογενής αφηγηματική ανάλυση βιογραφικών συνεντεύξεων: ένα εργαστήρι» στο Ρ. Βαν Μπούσχοτεν, Τ. Βερβενιώτη, Κ. Μπάδα, Ε. Νάκου, Π. Πανταζής, Π. Χαντζαρούλα (επιμέλεια) (2013), Γεφυρώνoντας τις γενιές: διεπιστημονικότητα και αφηγήσεις ζωής στον 21ο αιώνα. Προφορική ιστορία και άλλες βιο-ιστορίες. Πρακτικά διεθνούς συνεδρίου, Βόλος 25-27 Μαΐου 2012, e-book: http://www.epi.uth.gr/index.php?page=publications1), σελ.505-519.
• L. Abrams (2014), Θεωρία Προφορικής Ιστορίας, Επιμ. Ρίκη Βαν Μπούσχοτεν. Αθήνα: Πλέθρον, σελ. 113-149.
• P. Thompson (2008). Φωνές από το Παρελθόν. Προφορική Ιστορία, Αθήνα: Πλέθρο, σελ. 157-205.

 

---

[1] Γκαζή Ανδρομάχη, «Μουσεία και επισκέπτες στην εποχή της «βιομηχανίας» της μνήμης» στο Ρ. Βαν Μπούσχοτεν, Τ. Βερβενιώτη, Κ. Μπάδα, Ε. Νάκου, Π. Πανταζής, Π. Χαντζαρούλα (επιμέλεια) (2013), Γεφυρώνoντας τις γενιές: διεπιστημονικότητα και αφηγήσεις ζωής στον 21ο αιώνα. Προφορική ιστορία και άλλες βιο-ιστορίες. Πρακτικά διεθνούς συνεδρίου, Βόλος 25-27 Μαΐου 2012, e-book: http://www.epi.uth.gr/index.php?page=publications1), σελ.27-28

[2] Στο ίδιο, σελ.32.

[3] L. Abrams (2014), Θεωρία Προφορικής Ιστορίας, Επιμ. Ρίκη Βαν Μπούσχοτεν. Αθήνα: Πλέθρον, σελ.113.

[4] Στο ίδιο,σελ.117

[5] Στο ίδιο,σελ.114

[6] Στο ίδιο,σελ.141-144

[7] Στο ίδιο,σελ.129

[8] Στο ίδιο,σελ.130-131

[9] Στο ίδιο,σελ.133

[10] Κακάμπουρα Ρέα, «Δευτερογενής αφηγηματική ανάλυση βιογραφικών συνεντεύξεων: ένα εργαστήρι» στο Ρ. Βαν Μπούσχοτεν, Τ. Βερβενιώτη, Κ. Μπάδα, Ε. Νάκου, Π. Πανταζής, Π. Χαντζαρούλα (επιμέλεια) (2013), Γεφυρώνoντας τις γενιές: διεπιστημονικότητα και αφηγήσεις ζωής στον 21ο αιώνα. Προφορική ιστορία και άλλες βιο-ιστορίες. Πρακτικά διεθνούς συνεδρίου, Βόλος 25-27 Μαΐου 2012, e-book: http://www.epi.uth.gr/index.php?page=publications1), σελ.507, 513

[11] P. Thompson (2008). Φωνές από το Παρελθόν. Προφορική Ιστορία, Αθήνα: Πλέθρο, σελ.158

[12] Στο ίδιο,σελ.157-165

[13] Στο ίδιο,σελ.164

[14] Στο ίδιο,σελ.165-168

[15] Στο ίδιο,σελ.193

[16] Στο ίδιο,σελ.195

[17] Στο ίδιο,σελ.197