"Ονοματοθεσία στο Βυζάντιο και στην αρχαία Ελλάδα" - Πολιτιστικό Πρόγραμμα "Η περιπέτεια των ονομάτων"

Σοφία Λιάκου (Γ2), Χρύσα Παπαθανασίου  (Γ3)

Εισαγωγή

 Τα ονόματα ανέκαθεν είχαν σπουδαία σημασία για την ανθρώπινη επικοινωνία, καθώς έπαιζαν το ρόλο των στοιχείων εκείνων με τα οποία γινόταν γνωστή η δήλωση προσώπων. Η ονοματοθεσία των παιδιών μας είναι μία από τις σημαντικότερες στιγμές της ζωής τους και επιτυγχάνεται με το Μυστήριο της Βάπτισης. Την ιερή αυτή ημέρα όχι μόνο επιλέγουμε ένα όνομα, που θα είναι σύντροφος του παιδιού μας για πάντα αλλά και με την διαδικασία της τελετής γίνεται η συνένωση του βρέφους με την οικογένεια και η πρώτη του επαφή με το Θεό.

Τα περισσότερα ονόματα, που υπάρχουν σήμερα προέρχονται από αρχαίες ελληνικές λέξεις, ενώ κάποια από τα αρχαία ελληνικά έθιμα της ονοματοδοσίας ήταν η βάση για τη δημιουργία των εθίμων που επικρατούν μέχρι και σήμερα. Επίσης, πολλά από τα σημερινά έθιμα, που τελούνται κατά τη διάρκεια του μυστηρίου έχουν τις ρίζες τους στο Βυζάντιο, μια περίοδο ανάπτυξης κι εξέλιξης με σημαντικούς ηγέτες και δυναστείες. Κατά την περίοδο ακμής στην αρχαία Ελλάδα και το Βυζάντιο υπήρξαν πολλές κοινωνικές και θρησκευτικές αλλαγές, οι οποίες καθόρισαν τον τρόπο επιλογής του ονόματος και τη σημασία του, τα ήθη κι έθιμα που σχετίζονται με αυτό αλλά και τα χαρακτηριστικά ονόματα με ενδιαφέρουσα ερμηνεία, πράγματα που θα αναλυθούν παρακάτω.

Τρόποι επιλογής του ονόματος στο Βυζάντιο και

 η σημασία του

 Η γέννηση του παιδιού για μια οικογένεια στο Βυζάντιο ήταν ένα χαρμόσυνο γεγονός που συμπλήρωνε το γάμο. Μετά το πέρας της λοχείας οι επισκέπτες που έρχονταν να συγχαρούν το ζευγάρι για την απόκτηση του παιδιού τους, εκτός από ευχές για ευτυχία και μακροβιότητα, προσέφεραν και δώρα, φρούτα, καρπούς και γλυκίσματα, ακόμη και νομίσματα, όταν είχαν καλή οικονομική κατάσταση. Τη γέννηση ακολουθούσε η βάπτιση, η οποία αρχικά καθιερώθηκε να τελείται όταν το παιδί φτάσει στην ηλικία των τριών ετών, ενώ από τον 6ο αιώνα ορίστηκε ότι τα νήπια πρέπει να βαπτίζονται σαράντα μέρες μετά τη γέννησή τους. Αρχικά, οι γονείς προτιμούσαν να δίνουν στα παιδιά τους το όνομα των παππούδων, τα οποία ήταν ονόματα από την αρχαιότητα (εθνικά). Οι ιεράρχες όμως της εκκλησίας ήδη από τον 4ο αιώνα δε συμφωνούσαν και προέτρεπαν τους χριστιανούς να επιλέγουν ονόματα αγίων, αποστόλων ή μαρτύρων.

Χαρακτηριστικά ονόματα και η ερμηνεία τους

Ανδρικά:

• Ιουστινιανός: ήταν ανιψιός του αυτοκράτορα Ιουστίνου του Α'. Υπήρξε ο σημαντικότερος σύμβουλος και ουσιαστικός αντιβασιλέας του θείου του, και το το 527, λίγο πριν τον θάνατο του τελευταίου, ονομάστηκε συναυτοκράτορας, παίρνοντας το όνομα Ιουστινιανός, που σημαίνει ότι έχει υιοθετηθεί από τον Ιουστίνο.
• Κωνσταντίνος: προέρχεται από την λατινική λέξη Constantia που σημαίνει σταθερότητα.
• Θεοδόσιος: Θεός + δόσιος < δόσις < δίδωμι (δοσμένος από το Θεό)
• Μιχαήλ: σημαίνει "Όμοιος με τον Θεό" ή "συνδεμένος με τον Θεό"
• Αλέξιος: προέρχεται από το αρχαίο ρήμα αλέξω, (=απωθώ, προστατεύω, αποκρούω) και σημαίνει ο πολύ γενναίος και ισχυρός πολεμιστής. Είναι ο προστατευτικός και ο συνδεδεμένος με την οικογένεια.
• Ρωμανός: σφριγηλός, ζωντανός, υγιής
• Νικηφόρος: σημαίνει «αυτός που φέρνει τη νίκη»
• Εμμανουήλ (Μανουήλ): ο Θεός είναι μαζί μας
• Ιωάννης: παραδοσιακά μεταφράζεται ως «Δώρο Θεού», γι'αυτό και συνήθως θεωρείται αντίστοιχο του Θεόδωρου. Όμως μία πιο ακριβής μετάφραση είναι «ο Θεός υπήρξε γενναιόδωρος».
• Ανδρόνικος: σημαίνει θαρραλέος, άφοβος
• Βασίλειος: αυτός που ανήκει στο βασιλιά, ο βασιλικός

Γυναικεία:

• Θεοδώρα: προέρχεται από τις ελληνικές λέξεις Θεός και  δώρον, σημαίνει δώρο Θεού.

• Άννα: προέρχεται από το εβραϊκό Χάνα που σημαίνει «εύνοια, χάρη». Σύμφωνα με το λεξικό της Βίβλου της Οξφόρδης, το Χάνα σημαίνει «δόξα».

• Ειρήνη: Το όνομα προέρχεται από τη θεά των Αρχαίων Ελλήνων, Ειρήνη. Κόρη του Δία και της Θέμιδας, ήταν μια από τις Ώρες και αποτελούσε την προσωποποίηση της ειρήνης και του πλούτου. Στην τέχνη απεικονιζόταν σαν μια νεαρή όμορφη γυναίκα που κρατούσε το Κέρας της Αμάλθειας, σκήπτρο και έναν πυρσό. Το ουσιαστικό ειρήνη προέρχεται από το ρήμα είρω (συνδέω).

Τρόπος επιλογής του ονόματος στην Αρχαία Ελλάδα

και η σημασία του

Στην αρχαία Ελλάδα το όνομα που έπαιρνε το παιδί, κατά την παράδοση, ήταν από τους παππούδες και τις γιαγιάδες σε αγόρια και κορίτσια αντίστοιχα. Κάποιοι γονείς προτιμούσαν δικά τους ονόματα ή ονόματα συγγενών τους. Άλλοι πάλι, έδιναν ονόματα στα παιδιά τους σύμφωνα με την ιδιοσυγκρασία του νηπίου, τη σπουδή ή την εργασία που τα προόριζαν. Για παράδειγμα, ο πατέρας του τυράννου της Κορίνθου Περίανδρου ονομάστηκε Κύψελος, γιατί η μητέρα του τον έκρυψε σε μια κυψέλη για να τον σώσει από βέβαιο θάνατο λόγω δυσοίωνου χρησμού. Επίσης ο Αριστοφάνης στις «Νεφέλες» μας λέει για την περίπτωση ενός παιδιού που του δόθηκε το όνομα και των δύο γονιών του μαζί: « Όταν γεννήθηκε ετούτος, διαφωνούσαμε η μητέρα σου και εγώ, πώς να τον ονομάσουμε. Εκείνη ήθελε κάποιο όνομα που να έχει μέσα του τη λέξη «ίππος», όπως Ξάνθιππο, Καλιππίδη, Χάριππο. Εγώ όμως ήθελα το όνομα του παππού μου Φειδωνίδη. Τελικά συμφωνήσαμε να ενώσουμε τα δύο ονόματα και βγάλαμε το γιο μας Φειδιππίδη».  

Χαρακτηριστικά  αρχαία  ελληνικά  ονόματα και η σημασία τους

Ονόματα ανδρών

Αγαθοκλής: (αγαθός + κλέος) ο έχων καλή φήμη.
Αγησίλαος: ( άγω +λαός) ο ικανός ηγέτης .
Αθηναγόρας: (Αθήναι +αγορά) ο σοφός αγορητής
Αθηνόδωρος: (Αθηνά+δώρο) δώρο της Αθηνάς, ο σοφός.
Αλέξανδρος: (αλέξω:απομακρύνω+ανήρ) ο απωθών τους άνδρες, ο ανδρείος.
Αλκιβιάδης: (αλκή+βία) ο τολμηρότατος.
Ανδροκλής: (ανήρ+κλέος) ο ένδοξος.
Αριστογένης: (άριστος+γένος) ο ευγενής.
Αριστόβουλος: (άριστος+βουλή) ο άριστος σύμβουλος.
Αριστοκλής: (άριστος+κλέος) ο έχων άριστη δόξα.
Αριστομένης: (άριστος+μένος) ο ανδρειότατος.
Δημοσθένης: (δήμος+σθένος) η δύναμη του λαού.
Διογένης: (Ζευς+γένος) ο Θεογένητος
Διομήδης: (Διός+μέδων:άρχων) ο άρχων με θεία δύναμη.
Επαμεινώνδας: (επί+άμεινον) ο προοδευτικός.
Ετεοκλής: (ετεός:αληθής+κλέος) ο έχων αληθινή δόξα.
Ευαγόρας: (ευ+αγορεύω) ο καλός ομιλητής.
Ευρυβιάδης: (ευρύς+βία) ο πολύ αυταρχικός.
Ευρυσθένης: (ευρύς+σθένος) ο καρτερικότατος.
Θεμιστοκλής: (θέμις+κλέος) ο ένδοξος υπερασπιστής του δικαίου.
Θουκυδίδης: (Θεού+κύδος:δόξα) ο δοξάζων τον θεό.
Θρασύβουλος: (θρασύς+βουλεύομαι) ο τολμηρά σκεπτόμενος.
Ιάσων: (ίασις:θεραπεία) ο θεραπευτής.
Ίων: (ίον:άνθος) ο μενεξεδένιος.
Κίμων: (χίμων:χειμών) ο θυελλώδης.
Κλέαρχος: (κλέος+άρχω) ο ένδοξος άρχων.
Κλεόβουλος: (κλέος+βουλή) ο επινοητικότατος.
Κλεομένης: (κλέος+μένος) ο ένδοξος για τη γενναιότητά του.
Κρίτων: (κρίνω) ο ευφυής.
Λέανδρος: (λαός+ανήρ) ο ανδρείος του λαού.
Μενέλαος: (μένος+λαός) η ορμή του λαού.
Μιλτιάδης: (μίλτος:ερυθρά βαφή) ο αιματώδης, ο ανδρείος.
Νεοκλής: (νέος+κλέος) η νέα δόξα.
Ξενοφών : ο ανδρείος ηγέτης των ξένων
Οδυσσεύς: (οδύσσομαι:διώκομαι) ο διωκόμενος υπό των θεών.
Ορέστης: (όρος+ίσταμαι) ο ορεσίβιος.
Πάτροκλος:(πατρίς+κλέος) η δόξα της πατρίδος

Περικλής: (περί+κλέος) ο ένδοξος
Πολυδεύκης: (πολύ+δεύκος:γλεύκος) ο πολύ γλυκός
Πύρρος: (εκ του πυρρός) ο ξανθοκόκκινος
Σόλων: (πιθανώς από το ρ. σέλλω:σείω) ο διασείσας το παλαιό, ριζοσπάστης
Σοφοκλής: (σοφός+κλέος) ο έχων δόξα σοφού
Σωκράτης: (σώζω+κράτος) ο σωτήρ του κράτους
Τηλέμαχος: (τηλέ: μακριά+μάχομαι) ο αγωνιζόμενος μακράν της πατρίδος
Τιμολέων: (τιμή+λέων) ο ισχυρός ως λέων
Φαίδων: (φως) ο λαμπρός καθ όλα
Φίλιππος: (φιλώ+ίππος) ο αγαπών τους ίππους
Φοίβος: (φάος:φως) ο ακτινοβόλος
Φρίξος: (φρίττω) ο τρομακτικός.

Ονόματα γυναικών

Αγαθόκλεια: (αγαθή+κλέος) η έχουσα καλή φήμη
Αγαθονίκη: (αγαθή+νίκη) η νικήτρια ένδοξης νίκης.
Aλκηστις: (αλκή+εστία) η χάρη της οικογενείας
Αλκμήνη: (αλκή+μήνη:σελήνη) η ακτινοβολούσα.
Ανδρομάχη: (ανήρ+μάχομαι) η πρόμαχος.
Αριάδνη: (άρι:πολύ+αγνή) η αγνότατη
Αρσινόη: (άρσις <αίρω+νους) η υψηλόφρων.
Αφροδίτη: (αφρός+αναδύω) η αφρογενής, η ωραιοτάτη.
Δηϊδάμεια: (δήϊος:εχθρός+δαμάζω) η νικήτρια των εχθρών.
Διώνη: (εκ του Διός) η θεϊκή.
Ερατώ: (ερώ:αγαπώ) η αξιολάτρευτη, Μούσα
Εριφύλη: (έρι:πολύ+φύλον) η έξοχη των γυναικών.
Ευδοξία: (ευ+δόξα) η έχουσα καλή φήμη.
Ευνομία: (ευ+νέμω:διανέμω) η δίκαιη χορηγός των αγαθών.
Ευρυδίκη: (ευρύς+δίκη) η πολύ δίκαιη.
Ευρύκλεια: (ευρύς+κλέος) η πολυένδοξη.
Ευτέρπη: (ευ+τέρπω) η πολύ ευχάριστη, Μούσα.
Ήβη: (ήβη:ακμή) η πάντοτε θαλερή, νέα
Ηλέκτρα: (ηλέκτωρ:ο ακτινοβολών ήλιος) η ακτινοβολούσα από χάρη
Ηρώ: (Ήρα) η προσωποποίηση της Θεάς Ήρας
Θάλεια: (θάλλω) η δροσερή, η ωραία, Μούσα
Θέμις :(τίθημι>θεσμός) η θεά του Δικαίου, η άκρως δίκαιη.
Ιοκάστη: (ίον+κάζω:στολίζω) η ωραία ως μενεξές.
Ιππολύτη: (ίππος+λύω) η αρματιλάτις.
Ίρις: (είρω:αγγέλω) η αγγελιοφόρος των θεών.
Ιφιγένεια: (ίφι:ισχυρά+γίγνομαι) η πολύ ισχυρή.
Καλλιόπη: (κάλλος+ωψ:οφθαλμός) η έχουσα ωραία μάτια.
Καλλιρρόη: ( καλώς+ρέω) η δροσερή ως καθαρό νερό.
Κλειώ: (κλέος) Η ένδοξη, Μούσα.
Κλεονίκη: (κλέος+νίκη) η ένδοξη νικήτρια.
Κλεοπάτρα: (κλέος+πάτρη) η δόξα της πατρίδος.
Λητώ: (λανθάνω) η μυστηριώδης.
Μελπομένη: (μέλπω) η ευφραίνουσα με το άσμα της.
Μυρτώ: (μύρτον) η ευχάριστη ως μυρτιά.
Ναυσικά: (ναυς+καίνυμαι:υμνούμαι) η υμνούμενη από τους ναυτικούς.
Νεφέλη: (νέφω:χύνω ύδωρ) η προσφέρουσα ζωογόνον ύδωρ.
Ξανθίππη: η ξανθή ιππεύτρια.
Πηνελόπη: (πήνη:υφάδι+λέπω:εκτυλίσσω) η καλλιτέχνις υφάντρια.
Πολυξένη: (πολύ+ξενία) η πολύ φιλόξενη.
Πολύμνια: (πολύς+ύμνος) η θεία τραγουδίστρια, Μούσα.
Τερψιχόρη: (τέρπω+χορός) η τέρπουσα με το χορό της, Μούσα.
Φαίδρα: (φαιδρός < φως) η φωτεινή, η λάμπουσα από χάρη.
Φερενίκη: (φέρω+νίκη) η νικηφόρος
Φιλομήλα: (φιλώ+μέλος) η φιλόμουσος, η φίλη της αρμονίας.
Χρυσηϊς: (χρυσός) η πολύτιμη, η χρυσαφένεια.

Ήθη και έθιμα που συνδέονται με το όνομα

Τα Αμφιδρόμια ήταν πανάρχαια, παραδοσιακή και οικογενειακή εορτή, που τελούνταν σε όλο τον Ελληνικό Κόσμο κατά την Πέμπτη ,έβδομη ή δέκατη ημέρα απ’ την Γέννηση του βρέφους. Ήταν χωρισμένη σε δύο μέρη. Πρώτα γινόταν η τελετή καθαρμού του βρέφους, διότι θεωρούσαν ότι η γέννηση και ο θάνατος συνδέονταν με ενεργειακές μιασματικές καταστάσεις. Ακολουθούσε η τελετή της ονοματοδοσίας, που είχε σκοπό την αναγνώριση του βρέφους απ’ τον πατέρα ως γνήσιου τέκνου του και το καλωσόρισμά του στην οικογένεια. Η εορτή γινόταν παρουσία των αγαπημένων φίλων και συγγενών της και ξεκινούσε με θυσία ζώου προς τιμήν της θεάς του τοκετού Ειλειθυίας. Στο τέλος ήταν το συμπόσιο. Οι γονείς κρεμούσαν στις εξώπορτες των σπιτιών τους στεφάνι από κλαδιά ελιάς (σύμβολο ανδρείας), αν το βρέφος ήταν αγόρι και εσάρπα από μαλλί ( σύμβολο προκοπής και ωριμότητας), αν ήταν κορίτσι.  

Πηγές:

Εικόνες Google

Αρχαία Ελλάδα:
http://www.hellasforever.net/2015/04/ta-arxaia-ellinika-onomata-stin-epoxi-mas-kai-i-simasia-tous.html

Βυζάντιο: 

https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%91%CE%BD%CE%B1%CF%83%CF%84%CE%B5%CE%BD%CE%AC%CF%81%CE%B9%CE%B1

http://www.pass2greece.gr/culture_det.asp?culture_id=20

https://candia.wordpress.com/culture/cretan-traditions/klidonas/

http://exploringbyzantium.gr/EKBMM/Page?name=meleti&lang=gr&id=7&level=1

http://blogs.sch.gr/kantonopou/2013/02/02/%CF%80%CE%B5%CF%81%CE%AF-%CF%84%CE%B7%CF%82-%CE%BF%CE%BD%CE%BF%CE%BC%CE%B1%CF%84%CE%BF%CE%B4%CE%BF%CF%83%CE%AF%CE%B1%CF%82-%CF%84%CE%AF-%CE%B5%CE%AF%CE%BD%CE%B1%CE%B9-%CF%84%CE%BF-%CF%8C%CE%BD%CE%BF/

https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%9A%CE%B1%CF%84%CE%AC%CE%BB%CE%BF%CE%B3%CE%BF%CF%82_%CE%92%CF%85%CE%B6%CE%B1%CE%BD%CF%84%CE%B9%CE%BD%CF%8E%CE%BD_%CE%B1%CF%85%CF%84%CE%BF%CE%BA%CF%81%CE%B1%CF%84%CF%8C%CF%81%CF%89%CE%BD