Έθνος και εθνική ταυτότητα στο "Γεροστάθη" του Λ.Μελά (1858)

  Το βιβλίο «Ο Γεροστάθης Ή Αναμνήσεις της Παιδικής μου Ηλικίας» (1858) του Λέοντα Μελά, χρησιμοποιήθηκε αρχικά ως ελεύθερο ανάγνωσμα για τα παιδιά, ενώ κατά το β’ μισό του 19^ου αι. χρησιμοποιήθηκε ως Αναγνωστικό των ανωτέρων τάξεων του Δημοτικού[1]. Αυτό που ξεχωρίζει το βιβλίο είναι το γεγονός ότι οι θεωρητικές παραδοχές του συγγραφέα πολύ δύσκολα θα γίνονταν σήμερα δεκτές από την ελληνική κοινή γνώμη.

     Το βιβλίο είχε  ως στόχο την εθνική και ηθική διαπαιδαγώγηση των νέων [2] μέσα από τη βιωματική προσέγγιση που προσφέρει η εμβληματική παρουσία του Γεροστάθη. Καθώς ανακαλεί  με τις αφηγήσεις του ιστορικά γεγονότα και πρόσωπα ή αποφθέγματα από την Αγία Γραφή, προβάλλει - ως  παραδείγματα μίμησης ή αποφυγής - πράξεις με έντονο ηθικοπλαστικό μήνυμα. Ενώ όμως ο Μελάς διακηρύσσει ότι δεξαμενές του υλικού του υπήρξαν ο ελληνισμός και ο χριστιανισμός,  μόνο ισόρροπη δεν είναι αυτή η άντληση, όπως εύστοχα απέδειξε ο Χάρης Αθανασιάδης[3].

     Με την κυρίαρχη οπτική του «τρίσημου» σχήματος των  σύγχρονων  σχολικών βιβλίων θα περιμέναμε  μια ισοκατανομή στις παραδειγματικές αναφορές ανάμεσα στην Αρχαία Ελλάδα (ελληνισμός) και το Βυζάντιο (χριστιανισμός). Και περισσότερο θα θεωρούσαμε αυτονόητο ότι στην  Αρχαία Ελλάδα θα εντασσόταν και η ιστορία του μακεδονικού κράτους, ενώ η βυζαντινή περίοδος θα παρουσιαζόταν ως αυτή που διαφύλαξε τον περίφημο «ελληνοχριστιανικό» πολιτισμό. Το βιβλίο ωστόσο απέχει κατά πολύ από τις παραδεκτές σήμερα πεποιθήσεις. Οι Μακεδόνες όχι μόνο δεν εντάσσονται στο ελληνικό έθνος – με κάποια αμφιθυμία όσον αφορά τη διάδοση του ελληνικού πολιτισμού από τον Αλέξανδρο - αλλά παρουσιάζονται και ως κατακτητές των  ελληνικών κρατών, που προλείαναν μάλιστα το έδαφος για τη ρωμαϊκή κατάκτηση και τελικά την οθωμανική[4]. Η βυζαντινή ιστορία δεν διαχωρίζεται από τη ρωμαϊκή, ενώ η περίοδος της οθωμανικής κυριαρχίας  απέχει από τη σημερινή εικόνα της.

     Η επιλογή αυτή καθώς δεν είναι τυχαία, θα πρέπει να εξεταστεί μέσα στο κοινωνικό και πολιτικό πλαίσιο της εποχής. Ο Μελάς ως φορέας των διαφωτιστικών αντιλήψεων που γέννησαν και την ελληνική επανάσταση πίστευε ότι μέσα από την παιδεία θα προέκυπτε και ο νέος Έλληνας. Όχι ο Έλληνας που έβλεπε γύρω του- αμόρφωτος, άξεστος, δουλικός- αλλά αυτός που θα εμφορείται από ύψιστες αξίες και ιδανικά, σαν αυτά που διαμόρφωσε το αρχαιοελληνικό παράδειγμα. Επομένως οι παραπομπές δεν μπορεί να είναι στη Μακεδονία, στα όρια ελληνικού και βαρβαρικού κόσμου, ούτε στη βυζαντινή περίοδο, εποχή σκοταδισμού και οπισθοδρόμησης σύμφωνα με τις διαφωτιστικές αντιλήψεις αλλά ούτε και στην τουρκοκρατία και στις οδυνηρές συνέπειές της στο ήθος των υπόδουλων[5].  Μια ισχυρή  ελληνική εθνική ταυτότητα μπορεί να συγκροτηθεί μόνο στη βάση των «μεγαλειωδών» αρχαιοελληνικών προτύπων.

    Η αποδεκτή για πολλά χρόνια αυτή αντίληψη θα αρχίσει να κλονίζεται και να αντικαθίσταται σταδιακά από την θεωρία της ιστορικής συνέχειας που διατύπωσε πέντε χρόνια πριν ο Κων/νος Παπαρρηγόπουλος. Παρόλο που η πρώτη έκδοση (1853) είχε αρνητική υποδοχή[6], οι καιροί είχαν ωριμάσει για το νέο όραμα, τη «Μεγάλη Ιδέα», που ο Παπαρρηγόπουλος με το έργο του θα θεμελιώσει και ιστορικά. Μια πρώιμη αποδοχή και μέσα στα όρια του Ρομαντισμού θα βρούμε και στο Γεροστάθη, ενώ σημαντικές παρεμβάσεις σε ζητήματα εθνικής συνείδησης, σύμφωνες με τις απαιτήσεις της εποχής,  μαρτυρούνται σε επανεκδόσεις του έργου από επίσημους φορείς[7].

     Συμπερασματικά, η μακροβιότητα του Γεροστάθη θα μπορούσε να αποδοθεί τόσο στις στέρεες παιδαγωγικές αντιλήψεις από τις οποίες εμφορούνταν όσο και από το πρότυπο του μετεπαναστατικού πολίτη, που θα οικοδομούσε το νεαρό ελληνικό κράτος. Με την αλλαγή, όμως, των πολιτικών και εθνικών προτεραιοτήτων το πρότυπο του Γεροστάθη δεν ήταν πλέον αρκετό!

 

 

Βιβλιογραφία-Δικτυογραφία

 

·         Αθανασιάδης Χάρης, «“Η αυτονομία της Ελλάδος ετάφη ζώσα εις την μάχην της Χαιρωνείας”. Το ελληνικό έθνος στο Γεροστάθη του Λέοντος Μελά (1858)», στο «Τα αποσυρθέντα βιβλία. Έθνος και σχολική Ιστορία στην Ελλάδα, 1858-2008», Αλεξάνδρεια, 2015,σ.239-285.

 

·         Γεωργίου Χρήστος, «Ο Γεροστάθης. Η συμβολή του Λ. Μελά στη διαμόρφωση του ελληνικού παιδικού βιβλίου» 4/12/2016,

·         http://e-library.iep.edu.gr/iep/articles/article.html?id=38

 

·         Κουλούρη Χριστίνα, Ιστορία και Γεωγραφία στα ελληνικά σχολεία (1834-1914), Γενική Γραμματεία Νέας Γενιάς, Αθήνα 1988, σ.164-168: http://www.iaen.gr/istoria_kai_geografia_sta_ellinika_sholeia__1834_1914_-b-31*164.html

 

·         Μελάς Λέων, «Ο Γεροστάθης Ή Αναμνήσεις της Παιδικής μου Ηλικίας» (1858) http://e-library.iep.edu.gr/iep/collection/browse/item.html?code=03-20597454&tab=01

---

[1] Το βιβλίο ψηφιοποιημένο στην Ιστορική Συλλογή του ΙΕΠ, 

http://e-library.iep.edu.gr/iep/collection/browse/item.html?code=03-20597454&tab=01

 (ημερομηνία πρόσβασης: 20/4/2018).

[2] Χρήστος Γεωργίου, «Ο Γεροστάθης. Η συμβολή του Λ. Μελά στη διαμόρφωση του ελληνικού παιδικού βιβλίου» 4/12/2016, http://e-library.iep.edu.gr/iep/articles/article.html?id=38(ημερομηνία πρόσβασης: 20/4/2018).

[3] Πίνακας με τη στατιστική επεξεργασία των παραδειγματικών αναφορών στο, Χάρης Αθανασιάδης, «“Η αυτονομία της Ελλάδος ετάφη ζώσα εις την μάχην της Χαιρωνείας”. Το ελληνικό έθνος στο Γεροστάθη του Λέοντος Μελά (1858)», στο «Τα αποσυρθέντα βιβλία. Έθνος και σχολική Ιστορία στην Ελλάδα, 1858-2008», Αλεξάνδρεια, 2015,σ.260.

[4] Χάρης Αθανασιάδης, « “Η αυτονομία…, ό.π.,σ.260-262.

[5] Χάρης Αθανασιάδης, « “Η αυτονομία…, ό.π.,σ.244,259.

[6] Έκθεση του Θ. Μανούση για την Ιστορίαν του Ελληνικού έθνους του Κ. Παπαρρηγόπουλου (1853) στο, Χριστίνα Κουλούρη, Ιστορία και Γεωγραφία στα ελληνικά σχολεία (1834-1914), Γενική Γραμματεία Νέας Γενιάς, Αθήνα 1988, σ. 164-168: http://www.iaen.gr/istoria_kai_geografia_sta_ellinika_sholeia__1834_1914_-b-31*164.html

[7]Χρήστος Γεωργίου, «Ο Γεροστάθης…,ό.π.