Καθώς κάθε ομάδα αλλά και κάθε είδους συλλογική δραστηριότητα αναπτύσσονται σε σχέση με τον τόπο, έτσι και η συλλογική μνήμη συνδέεται με συγκεκριμένα χωρικά σημεία.[1] Αν θεωρήσουμε ότι η μνήμη είναι κοινωνικά κατασκευασμένη, προϊόν πολύπλοκων διεργασιών,[2] τότε η δημόσια μνήμη δεν αποτελεί τίποτε άλλο παρά την προσπάθεια επιβολής από άτομα και ομάδες μιας συγκεκριμένης εκδοχής και ερμηνείας του ιστορικού παρελθόντος, ενταγμένης μέσα σε καθορισμένα χωρικά πλαίσια.[3]
Η «συλλογική ενθύμηση»[4] προκύπτει από τη δημόσια δράση ομάδων, που μέσα από την υιοθέτηση πρακτικών αναπαράστασης αναπαράγουν το μνημονικό γεγονός σε παροντικό χρόνο.[5] Αυτό επιτυγχάνεται τόσο μέσω μνημονικών τόπων (ιστορικών: πεδία μάχης, κοιμητήρια πεσόντων/αμάχων, μνημεία),[6] όσο και ερμηνευτικών πλαισίων στενά συνυφασμένων με το χώρο και το γεγονός (εκθέσεις μουσείων, χάρτες, επιγραφές, ντοκιμαντέρ). Η πραγματική όμως σημασιοδότηση του μνημονικού τόπου, και κυρίως ενός ανεγερμένου μνημείου, δίνεται μέσα από τις τελετές μνήμης, στις οποίες εμπλέκονται πολλές και διαφορετικές ομάδες, ορμώμενες από διαφορετικά κίνητρα και έχοντας ποικίλες στοχεύσεις.[7]
Οι μνημειακοί τόποι ωστόσο δεν συνιστούν τη μια και μοναδική ερμηνεία, αλλά γίνονται αντικείμενο αμφισβήτησης και σύγκρουσης, καθώς υπεισέρχονται νέες ομάδες με στόχο τον έλεγχο στο παραγόμενο μήνυμα και τη διάχυσή του στον κοινωνικό χώρο.[8] Χαρακτηριστική περίπτωση η ανέγερση του μνημείου του Άρη Βελουχιώτη στη Λαμία το 1991. Σε μια περίοδο που η επικρατούσα πολιτική γραμμή προέκρινε την εθνικοσυμφιλιωτική προσέγγιση της περιόδου του εμφυλίου πολέμου, η μνημειοποίηση του κατεξοχήν συμβόλου της συνέχισης της Αντίστασης επέφερε ρήγμα στην ομόθυμη «από τα πάνω» επιβολή της συναίνεσης και αμφισβήτησε «από τα κάτω» τις κυρίαρχες κατευθύνσεις.[9] Με την επιλογή του χώρου – η «Πλατεία του Λαού» με το εργατικό-αγωνιστικό παρελθόν[10] και την «καταδρομική» τοποθέτηση του ανδριάντα,[11] οι φορείς της διαδικασίας αναγνώριζαν εξαρχής τη σημασία του εγχειρήματος στη συλλογική ταυτότητα της πόλης. Οι ανταγωνιστικές ερμηνείες όσον αφορά στο βίο και στην πολιτεία του Βελουχιώτη ενεργοποιήθηκαν, αναδεικνύοντας διαφορετικές κοινότητες μνήμης, οι οποίες επιδόθηκαν σε έναν αγώνα επικράτησης για τον έλεγχο των νέων νοηματικών σχέσεων που εισάγονταν στον αστικό χώρο.[12]
Ανάλογη περίπτωση ανταγωνιστικών ερμηνειών, καθώς αφορούν διαφορετικές ομάδες και κοινότητες μνήμης, είναι η εντεινόμενη συζήτηση στις Η.Π.Α. σε σχέση με τα μνημεία τα αφιερωμένα σε στρατηγούς της Συνομοσπονδίας.[13] Η πρόσφατη έξαρση ρατσιστικών επεισοδίων σε βάρος του μαύρου πληθυσμού επανέφεραν στη συζήτηση την παρουσία σε κεντρικά σημεία των πόλεων ηγετικών μορφών των Νοτίων, οι οποίοι έδρασαν κατά τη διάρκεια του αμερικανικού εμφυλίου πολέμου. Η σύνδεση των ιστορικών αυτών προσώπων με την υπεράσπιση της δουλοκτησίας και την επιβολή, πάνω στις πολυάριθμες αμερικανικές κοινότητες, της «λευκής ανωτερότητας» πυροδότησαν τη δράση αντιμαχόμενων ομάδων. Προερχόμενες από θυματοποιημένες κοινότητες του μαύρου πληθυσμού οι μεν και από ρατσιστικές ομάδες κρούσης λευκών Αμερικανών οι δε, οι ομάδες αυτές διεκδικούν την κυριαρχία στο χώρο οι πρώτοι μέσα από το αίτημα της απομάκρυνσης ή και της καταστροφής των μνημείων και οι δεύτεροι μέσα από τη διατήρηση και εκ νέου σημασιοδότηση τους ως ιστορικά ορόσημα. Η εντεινόμενη δράση και αντίδραση μαρτυρά την αλλαγή της σημασίας αυτών των μνημονικών τόπων μέσα στο πέρασμα των χρόνων, καθώς νέες γενιές, νέες κοινωνικές ομάδες επανερμηνεύουν τα γεγονότα, πολλές φορές δυναμικά αμφισβητώντας την επίσημη έως τότε παραδοχή.[14] Η αμφιθυμία δε των πολιτειακών αρχών σε σχέση με τη μοίρα των μνημείων – απομάκρυνση ή διατήρησή τους με επεξηγηματικές επιγραφές- δεν αποκαλύπτει τίποτε άλλο παρά τη δυστοκία των κοινωνιών να αναγνωρίσουν ότι το διαιρεμένο παρελθόν τους εξακολουθεί να είναι παρόν είτε ως νοσταλγία είτε ως τραύμα.
Αν και η δημόσια μνήμη, οι αναμνηστήριες τελετές και οι συμβολισμοί που συνδέονται με έναν μνημονικό τόπο φαίνεται να ατονούν, όσο αυξάνεται η χρονική απόσταση από το γεγονός, παροντικά γεγονότα δρουν ως καταλύτες που μπορούν να οδηγήσουν ακόμη και σε βανδαλισμούς των μνημείων,[15] χωρίς αυτό να κλονίζει την επίσημη στάση απέναντι σε ένα πρόσωπο ή ένα γεγονός. Κλασική περίπτωση κρατικής επιβολής στο δημόσιο χώρο αποτελεί το άγαλμα του Τρούμαν, με την πολυκύμαντη ιστορία του.[16] Παρόλο που πλέον δεν είναι πολλοί οι Έλληνες που γνωρίζουν τα πεπραγμένα του συγκεκριμένου ιστορικού προσώπου, η διελκυνστίδα μεταξύ των επίσημων αρχών και αριστερών/αντιαμερικανικών ομάδων σταθερά καταλήγει σε νίκη των πρώτων. Η επιμονή αυτή ωστόσο δίνει και την ευκαιρία στις νέες γενιές να ανακινήσουν τη συζήτηση για τη σημασία και τη λειτουργία των μνημείων, όχι άχρονα αλλά ενταγμένα μέσα σε ένα καθορισμένο ιστορικό πλαίσιο.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ –ΔΙΚΤΥΟΓΡΑΦΙΑ
· Γιαννιτσιώτης Γιάννης, «Ο Άρης Βελουχιώτης επιστρέφει στη Λαμία. Διαμάχες γύρω από έναν μνημονικό τόπο», στο Κώστας Γιαννακόπουλος, Γιάννης Γιαννιτσιώτης (επιμ.), Αμφισβητούμενοι χώροι στην πόλη. Χωρικές προσεγγίσεις του πολιτισμού, εκδ. Αλεξάνδρεια, Αθήνα 2010,
· Dixon Seth, Cultural Meaning in Moving Monuments, 2013, https://geographyeducation.org/articles/cultural-meaning-in-moving-monuments/
· Erasing History?: The debate over Confederate monuments,
https://abcnews.go.com/ThisWeek/video/erasing-history-debate-confederate-monuments-49322678
· Halbwachs Maurice, «Η συλλογική μνήμη και ο χώρος», στο Halbwachs Maurice, Η συλλογική μνήμη (επιστημονική επιμέλεια-πρόλογος: Άννα Μαντόγλου – μτφρ. Τίνα Πλυτά), Αθήνα: εκδ. Παπαζήση, 2013, σ.
· Foote Kenneth E. & Azaryahu Maoz, «Toward a geography of memory: Geographical dimensions of public memory and commemoration», Journal of Political and Military Sociology, 2007,
· Fortin Jacey, Toppling Monuments, a Visual History,
https://www.nytimes.com/2017/08/17/world/controversial-statues-monuments-destroyed.html
· Rose –Redwood Reuben, Alderman Derek, Confederate Memorials and the Unjust Geography of Memory, 2017,
[1] Maurice Halbwachs, «Η συλλογική μνήμη και ο χώρος», στο Halbwachs Maurice, Η συλλογική μνήμη (επιστημονική επιμέλεια-πρόλογος: Άννα Μαντόγλου – μτφρ. Τίνα Πλυτά), Αθήνα: εκδ. Παπαζήση, 2013, σ.167-168.
[2] Kenneth E. Foote & Maoz Azaryahu, «Toward a geography of memory: Geographical dimensions of public memory and commemoration», Journal of Political and Military Sociology, 2007, σελ. 126.
[3] Στο ίδιο, σ.126-127.
[4] Ο όρος των Jay Winter και Emmanuel Sivan, στο Γιάννης Γιαννιτσιώτης, «Ο Άρης Βελουχιώτης επιστρέφει στη Λαμία. Διαμάχες γύρω από έναν μνημονικό τόπο», στο Κώστας Γιαννακόπουλος, Γιάννης Γιαννιτσιώτης (επιμ.), Αμφισβητούμενοι χώροι στην πόλη. Χωρικές προσεγγίσεις του πολιτισμού, εκδ. Αλεξάνδρεια, Αθήνα 2010, σ.273-274.
[5] Kenneth E. Foote & Maoz Azaryahu, «Toward a geography…, ό.π., σ.126.
[6] Στο ίδιο, σ.127-128.
[7] Στο ίδιο, σ.129.
[8] Γιάννης Γιαννιτσιώτης, «Ο Άρης Βελουχιώτης…, ό.π., σ.276.
[9] Στο ίδιο,σ.270-273.
[10] Στο ίδιο,σ.288.
[11] Στο ίδιο,σ.267.
[12] Στο ίδιο,σ.286.
[13] Άρθρα και ρεπορτάζ για τα γεγονότα κυρίως στο Σάρλοτσβιλ και την εν εξελίξει συζήτηση στις Η.Π.Α., βλ. Jacey Fortin, Toppling Monuments, a Visual History,
https://www.nytimes.com/2017/08/17/world/controversial-statues-monuments-destroyed.html
Επίσης, Reuben Rose –Redwood, Derek Alderman, Confederate Memorials and the Unjust Geography of Memory, 2017, https://www.citylab.com/equity/2017/08/what-the-history-of-street-renaming-can-teach-us-about-americas-confederate-monument-battle/538161/
Erasing History?: The debate over Confederate monuments,
https://abcnews.go.com/ThisWeek/video/erasing-history-debate-confederate-monuments-49322678
Ανάλογες περιπτώσεις και σε άλλα μέρη του κόσμου, βλ. Seth Dixon, Cultural Meaning in Moving Monuments, 2013, https://geographyeducation.org/articles/cultural-meaning-in-moving-monuments/
[14] Kenneth E. Foote & Maoz Azaryahu, «Toward a geography…, ό.π., σ.131.
[15] Στο ίδιο, σ.132.
[16] Το άγαλμα του Τρούμαν αποτελεί μια από τις πιο ενδιαφέρουσες περιπτώσεις αμφισβητούμενης δημόσιας μνήμης στον ελλαδικό χώρο, καθώς, ενώ έχει δεχθεί μέχρι και βομβιστικές (!) επιθέσεις, εξακολουθεί να βρίσκεται στη θέση του. Ένα σύντομο ιστορικό των φθορών που έχει υποστεί κατά καιρούς, στη ΒΙΚΙΠΑΙΔΕΙΑ,
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου
Σημείωση: Μόνο ένα μέλος αυτού του ιστολογίου μπορεί να αναρτήσει σχόλιο.